Thursday, August 6, 2009

Lamdag

Sugilanon ni Miguel Canubida Obial, Sr.
Pitalo, San Fernando, Cebu

(Kining maong sugilanon mananaog sa Ikatulong Ganti sa Lunsayng Bisaya Tigi sa Sinulatay 2008. Mga maghuhukom: Bisaya Associate Editor Edgar S. Godin, Bisaya Staff Eleazar T. Acampado ug Bathalad-Mindanao Hall-of-Famer Marcelo A. Geocallo.)

Ug nagbagat ang ilang mga dalan sa managlahing tumong sa kinabuhi. Kini ba ang sangpotanan sa ilang panagsuod?

ROSALDOOO…! Rosaldooo! Rosaldooo!” Naglanog-lanog ang tingog ni Tarcila nga nagtawag sa iyang anak ning mao pay pagbanagbanag nga kabuntagon. May pipila na gani ron ka mga buntag nga ang mga silingan matugaw, ang kutob sa maabtan sa iyang tingog nga magsuot-suot sa kalugotan ug kawalogan hangtod sa abtang kabakildan. Unya sundan kini sa bakho ug danguyngoy sa iyang kahingawa nga mag-atubang sa bukid niadtong halayo nang kalasangan.

Huyoon siya sa duha niya ka anak. Puypoyon usab sa iyang bana ang gibati niyang kaguol nga magkanayon: “Wa na tay mahimo pa, Tarcila. Tua na siya. Dili na niya madungog pa ang imong tawag ug danguyngoy. Gani, sa dinhi pa siya, wa man niya paminawa ang atong kahingawa ning iyang gibuhat.”

SA sinugdanan, ang mga silingan natingala sa kanunayng pagtawag ni Tarcila sa kamagwangan niyang anak. Nakaingon gani sila sa hilom: “Madungog ba kaha ni Rosaldo nga tua man kini sa Sugbo, nagtungha? Pagkalayo niadtong dapita, lalim moy labangog lawod?” Apan kining tanan igo lang mibanda-banda sa su’d sa ilang kaisipan.
Usa ka gabii sa wa pa sila masayod sa hinungdan.

“Nay! Nay!” sangpit nga mibuak sa kahilom niadtong higayona apan sa tingog nga nag-ugom og panagana.
Mitimbakuwas dayon ang inahan nga nakasinati sa maong tingog. Gipukaw dayon niya ang naghagok niyang bana nga hapo kaayo sa buhat sa uma. Napugwat kini sa kakusog sa iyang paggabling gumikan lagi sa iyang kahimalingka sa wa damhang pag-uli sa ilang anak kay dili pa man god oras sa ting-uli niini. Layo pa man ang tingtak-op sa saring.

“Ngano?” suna sa bana nga nagkulismaot ang dagway. Mitakilid. Unya mibangon og gikipat ang mga mata.

“Naa man god si Rosaldo! Naa, ay, nagsangpit!”

“Unsa…?”

“Abli, Nay! Tay!” dugang sangpit niini pagkadungog og kasikas didto sa taas.

“Uy, nganong nauli man ni rong tawha? Ug niini pang taknaa sa kagabhion! Dili pa man ron ang iyang ting-uli!” yagubyob ni Lorenzo nga mitindog ug mipadu’ng sa ganghaan samtang si Tarcila midalig dagkot sa lamparilya dayong sunod sa bana nga nagdala na sa suga.

“Uyyy!” Nakurat ang mga hamtong ug nasiga ang mga mata sa nabantang sa ilang panan-aw pagkabukas na sa ganghaan. Lahi na ang bayhon ni Rosaldo sa naandan nilang makita. May mga kauban pa kini ug armado sila sa hinagibang tag-as og kalibre. Daw gikan o kaha padu’ng sa panggubatan.

“Unsa kini, Rosaldo? Unsay buot ipasabot niini?” sanusano nga sugat-panukot sa amahan nga nabag-ohan sa iyang nakita.

Apan wa kini motubag. Hinuon, mitanyag kinig lingkoranan sa iyang mga kauban nga minunot niya pagsaka sa taas. Gitanyagan niadtong hataas nga bangko nga miubay sa hatayng tamboanan sa pantawan.

Lapoy ang ilang mga dagway sa tan-aw sa magtiayon. Ila usab nga nalantawan didto sa silong nga may mga kauban pa si Rosaldo nga nanagpas-an og pusil nga nadan-agan sa unawop nga hayag sa sumasawop ug himatayong Buwan. Ingon sa mabinantayon sa ilang mga lihok. Mainampingon nga naniid sa palibot. Mipahipi sila sa dapit nga nalandongan sa punoan sa kahoy ug sa lubi atubang sa dakong da’n sa trak sa laging.

Giagbayan ni Rosaldo ang iyang amahan ug misu’d sila sa hawanan. Gipahimutang ni Tarcila ang suga diha sa salog atubangan sa mga dumuduong nga kauban sa ilang anak. Apan usa kanila ang mipawong niini: “Pagngon ta lang ning suga aron di mabantang ang bati tang dagway.”

Natangkaan ni Tarcila, pagsu’d niya, ang gitubag ni Rosaldo sa pangutana sa iyang amahan kaganina. Gipadayag niini ang hinungdan sa iyang pagtungas sa bukid kuyog sa mga tawo nga wa mahimuot sa kagamhanan. Maayong pagkahan-ay ni Rosaldo ang mga katarongan ngadto sa amahan aron siya hisabtan. Apan:

“Ngano god intawong nag-apil-apil ka nianang kalihokana, Undo?” daling sagbat ni Tarcila nga ang galamhan gilumloman sa kabalaka, gibikogan sa iyang gibati.

“Mao ba kanay imong naani sa pagtungha mo, Rosaldo? Ang pagsupil sa atong kagamhanan?” dason ni Lorenzo sa gipamu’ng sa iyang asawa sa panuni nga ingon sa nagmahay sa ilang pagpatungha kang Rosaldo. “Ambot ba kanimong bataa ka! Nganong naingon ka man niana? Unsa may nasu’d sa imong u? Imo mang gibutang sa dakong kompromiso ang atong kinabuhi,” sa amahan pang nalambod sa kahingawa. “Ang kamalinawon sa atong pagpuyo, bisan kabos kita, imong gitugaw. Nalimtan mo nga hangtod kami masugamak niining imong kalaki.”

“Tay,” sakgaw sa anak, “wa ko mouli aron lantugian ta kining bahina. Ania ko aron lang pagpahibalo kaninyo nga wa na ko didto sa Dakbayan sa Sugbo. Ania na ako sa atong kabukiran, nakigbisog alang kanatong mga kabos nga linupigan sa kukhang namunoan. Tikas didto, kurakot diri.”

“Pastilan ka, Rosaldo! Wa na ba sa imong kaisipan ang nahitabo sa banay ni Talyo-Guarda?” ugkat ni Lorenzo sa kanhing hitabo sa ilang silingan. “Di ba nga tungod lang sa igsoong babaye niini nga mitipon nila, giingong amasona, naangin gyod ang duha ka gagmayng anak nilang Talyo ug Guarda?”

“Dong Rosaldo,” tikdol sa inahan, “abi nimo, si Rezmundo, ang suod mong ig-agaw nga hapit na lang gani di mo magbulag, mogradwar na rong tuiga sa PMA.”

“O, bitaw, Nay,” undayon ni Rosaldo. “Apan unsaon man, managlagi na man ang tumong ug baroganan sa tagsa-tagsa namo ka kinabuhi. Iampo lang, Nay, nga unta dili magsugat ang among dalan sa umaabot.”

Nahaduko ang inahan sa nabati gikan sa anak. Nabuhian niya ang halawom nga panghupaw.

“Nalimot ka ba, Rosaldo, sa dula mong ahedres,” pahinumdom sa amahan sa kinaham nga dula ni Rosaldo matag hapon kanhi; magdula sila si Mr. Hamines, ang pangulong magtutudlo sa elementarya ning ilang balangay, “nga niini karong higayona, ning inyong gibuhat, kamo ang mga piyon nga mosagubang sa kalisdanan ug kakulian hangtod na gani ngadto sa kamatayon? Hunahunaa kini pag-ayo, Rosaldo.”

Bisag unsa na lay ilang gihuyo kang Rosaldo aron lang gayod pagpuypoy sa buot niini. Apan wa gyod mada’ sa ilang haylo. Di na mabangbang ang hukom niini. Maoy pagaingnon: maliso pay buko sa kawayan.

Wa nay laing nahimo ang mga ginikanan kondili ang paghangad sa Kahitas-an nga unta may tugahala nga mahitabo sa umaabot pa nga mga adlaw.

Sukad niadto, matag buntag sayo, sa matag pagpamukaw sa mga sunoy sa kasilinganan, mosunod usab niini ang tingog ni Tarcila— maglanog-lanog hangtod asa kutob kini maabot. Nagtawag sa iyang anak. Nagsangpit sa ngalan niini. Unya pagasundan sa bakho ug danguyngoy nga nagsipit sa kahingawa ug pagmahay kay ang ilang mga paningkamot ug pangandoy alang sa ugma ni Rosaldo ug sa mga manghod niini, managsamang nakawang. Unta, mao ra kini ang ikabiling bugtong bahandi taliwa sa ilang kakabos. Kabilin nga dili matikas ni maagaw ni bisan kinsa. Apan kining tanan nahulog sa huyunghuyong sa kakawangan. Ug nahimo na lang dagaw kun salimuang sa nagkahanap nga mga damgo.

Milabay ang daghang mga tingtugnaw ug mga ting-init. Wa na gyod magpatim-aw si Rosaldo. Wa na sila makabalita bahin kaniya ug unsa nay gidangatan. Apan may mga gabiing adunay himatikdan ang magtiayon sa palibot sa ilang balay. Mabati nila ang mga kasikas nga nagtali ug kahadlok; nagkahulogan og kamatayon niining hilit nga bahin sa ilang balangay Kamansilis, sakop ning lungsod sa San Victor.

Sa kabalisa, mohinok silag padaus-os sa silong agi sa gawang sa salog sa ilang kosina uban sa duha nila ka anak, mga manghod ni Rosaldo— ang lalaki ulitawhay na ug babaye dalagitahay na. Sa silong, sulod sa pensa nga gisapawan og amakan, manghapa sila sa yuta nga hinanigan og amakan ug banig hangtod makatulog nga maghabol sa kakulba ug mag-unlan sa kabalaka kay nahadlok sila nga mahisama sa nahiagoman sa uban nga may kabanayng suhi sa kagamhanan.

Adlaw, bulan ug mga tuig ang nangaipo sa pungango sa panahon. Daghan nang mga panghitabo ang nadungog ni Lorenzo ug Tarcila nga gisibya sa kahanginan. Ug usab, gidawat-dawat sa baba sa mga mulupyo ning ilang dapit ug sa kasilinganan niini.

Kon sa gibalitang hitabo may modangat gani nga dili maayo sa kasundalohan sa kagamhanan, maghaling kinig kabalaka sa ilang balatian. Dili sila mahimutang. Ang kahadlok maghari sa ilang galamhan. Inig-abot sa kagabhion, kadtong kabalaka ug kahadlok motukoy kanila ug mahidangat sila sa payag taliwa sa kalibonan nga halayo sa dalan ilabi na gayod kon may balitang magpatrolya ang mga militari sa ilang dapit.

Nakita ni Lorenzo, sa pagpanglabay sa mga adlaw, ang dakong kausaban sa bayhon sa iyang asawa. Mihugo kini pag-ayo. Dali rang makugangan bisan sa diyotay lang kasikas nga mabati mugna sa kagabhion. Giingnan niya kini nga dili itanom sa buot ang gibuhat ni Rosaldo. Isipon lang nga tua kini sa Sugbo, nagtungha.

IKAUPAT ang takna sa kahaponon. Ang kamingaw gitugaw lang sa taghoy sa kalanggaman ug sa dinagpi sa mga dahon nga nasapdahan sa haponong huyuhoy.

Maayo na ang pagkahimutang ni Ka Aldo ug mga kauban sa matag dapit nga ilang gihiplian. Bantang kaayo ang unsa mang moagi sa karsada ubos sa ilang nahimutangan, magikan man sa tuo kun sa wala. Tataw gyod kaayo.

Ang bahan ni Ka Aldo ang gitahasan ni Komander Bangkikison pagbanhig sa mga sundalong nagpahigayon og pasinati sa napiling mga CAFGU sa balangay Lumboyan nga sakop sa usa ka lungsod sa habagatang lalawigan sa Mindanao.

Kasaligan si Ka Aldo ning maong gimbuhaton. Anad na siya niini. Dili na siya bakikaw. Gani, wa pa siya masipyat, sukad, sa gihimo nilang mga pagpamanhig. Maong misalig gyod kaniya ang ilang komander.

Karon, ania sila sa sityo Mapit-os ning balangay sa Lumboyan. Nagpaabot sa higayon aron sa makausa pa tumanon na usab ang laing tahas nga gisangon kanila sa ilang kawsa.

Ang dinagaang nga kabilin sa milabay nga kaudtohon gihulipan na sa bugnawng huros sa naglimbo nga hutuhot. Wa na kadtong kaalingiing. Apan bisan pa sa maong kahimtang, ang singot ni Ka Aldo kusog nga nagtubod, nagtabisay sa iyang agtang hangtod nga natumog ang iyang kalawasan. Natumog sad gani ang iyang kamisadentro ug maong.

May kalahian ang iyang gibati karon kay sa nangaging mga higayon sa ilang pagpamanhig. Wa siya kasabot karon kon naunsa kini. Dili man sa kalisang kay wa man niya kini batia. Lig-on ang iyang buot sa ila karong pagabuhaton. Lamang, lawom ang binutok-butok sa iyang dughan. Naghiwasa ug may kahigwaos ang iyang kahiladman. Apan nganong gihamok siya sa ingon? Unsang hinungdan? Daghang ngano ug unsa nga nanumaw sa iyang kaisipan. Duro sab ang iyang singot.

Nahalingi siya. Nakadungog siyag dinaguok sa sakyanan. Iyang gilantaw ang gigikanan niini. Milingi-lingi siya sa wala ug sa tuo. Unya, ngadto sa iyang mga sinaligan nga naghulat sa iyang mando alang sa laing hugna sa bugno sa pakigbisog sa kamatayon ug kinabuhi tungod sa ilang kawsa.

Hinay ang aginod sa dyip-pasaheroan nga nagtungas. Nagsangkiig sa daghang sakay. Ang mga sundalo nangapyot gani sa likoran samtang ang uban kanila nanungtong sa atop. May naglingkod usab sa walang kilid sa drayber. Ang mga sibilyan sa su’d saba nga naghisgot bahin sa napiling mga CAFGU nga kuno ang uban kanila mga malditohong pagka tawo. Apan ang ubang pasahero nagmahilomon lang. May kahingawang gibati tungod sa kasakay nilang mga military.

Paghimuntog gayod sa sakyanan sa bubungatod, mibulhot dayon ang mga sumbohan sa hinagibang mobuto. Nanglupad nga naghadyong ang nagbagang mga udyong sa kamatayon. Ang kaalingisig sa pinaka-paka sa hinagiban milukop sa dapit. Napunting dayon ang drayber. Nadusmo ang sakyanan nga nawad-ag kinabuhi.

May mibalos unta sa mga sundalo nga nakalitan apan ulahi na. Nanglayat na lang ang uban paingon sa ubos nga mikalinding ngadto sa sapa. May nangakabsan gayod sa palad. Pipila ka sibilyan usab ang nangakalas lakip ang duha ka bata.

Taudtaod, milurang ang unos nga mihakop sa palibot. Unya, mga gutlo ang nanglabay Mingaw ug tigmi ang hinagtik sa mga gutling. Unya ang kahilom gisiak sa inutnga sa mga angol.

Miangat na ang kilumkilom. Nanglusad ang bahan ni Ka Aldo. Gipangwaling nilag tagsa-tagsa ang mga sundalong nangligdas sa yuta. Gisuta ang matag usa kanila. Nataga ang pagtagad ni Ka Aldo sa usa ka sundalo nga nag-ubo sa pronset, sa walang kiliran sa drayber.

Migimok ang bukton niini. Misikway sa iyang kamot ug mikawhat sa hinagiban nga nalagpot dili halayo kaniya. Masipang buto ang milanog. Milit-ad ang sundalo ug natakilid kini pagkaigo sa bukubuko.

Giduol kini ni Ka Aldo. Bisan unawop na ang kahayag sa kilumkilom iya pang nabasa ang ngalan nga napatik sa dughan sa uniporme niini: 1Lt Garpaso RR

Dali niya kining giwaling. Gipahiran sa iyang palad ang nawong niining nagkadugo. Nasiga ang iyang mga mata. Ang panagway niini dili bag-o sa iyang panan-aw. Mibalik siya sa pagsud-ong niini kay dili siya buot motuo sa iyang nakita. Apan ang kamatuoran dili na matuis.

Milingiw siya. Dili siya makasugakod pagsud-ong sa nagkadugong dagway sa tawo. Mikurog ang iyang galamhan. Nawad-an siya sa umoy. Nalusno ang iyang balatian sa kahiubos sa iyang nabuhat. Sama sa mihunong pag-irog ang mga takna.

Unya, naunlod siya sa halawom nga pamalandong. Mipanaw ang iyang hunahuna balik sa kanhing panahon. Ug tagsa-tagsang nahagpat sa iyang panumdoman ang mga sugilanon sa ilang kabatan-on.

TUGOB sa kangaya ang ilang panaghugoy. Talidhay didto, katawa diri. Nag-uban silang kab-oton ang gitinguhang tingusbawan. Mga kabos sila. Mag-agaw sila, igtagsa. Igsoon sa iyang amahan ang inahan niini. Apan labaw sa managsoon ang ilang pag-inilhanay. Way panagbingkil nga nahitabo tali kanilang duha. Gani, mag-iliw man ang adlaw kon dili sila magkakuyog.

Ilang gipaningkamotan nga puhagon ang kakabos nga nagtabog sa kinabuhi sa ilang mga ginikanan nga ilang nasinati sukad pa sa pagkatimaan nilag buot. Kay pangandoy nila nga unta mogintang sila gikan sa kawad-on ngadto sa bisan gamay lang nga kaharuhay.

Misilib usab sa iyang kaisipan ang pagpamakiro nila matag buntag nga samtang magtungtong sa bukubuko sa kabaw, magkalingaw usab silag kaskas sa kitarang bagol nga maghuni niadtong bukidnong saluma, sa ilang pagpanirador sa lasang sa Kamaysan, pagpanagpog mga sa’g sa alimukon ug pagpangapu’t niini. Ang ilang makuha ilingaw nila ngadto sa ilang mga kabata— Proserpina ug Matilda— diin sa ilang pagtunol ngadto kanila, manghugyaw dayog pangatawa ang sipat nilang mga kabata. Ug niadtong hitabo nga dili gayod niya mahikalimtan sa tibuok niyang kinabuhi— ang pagpangaligo nila sa busay sa Kamaysan nga matod pa sa sinultihan sa tigulang nilang silingan, si Tata Ulyong, hapit unta maestonses ang iyang kinabuhi.

Salamat na lang nga way kalisang si Rezmundo nga misuong sa kakuyaw sa kamatayon. Kon dili pa tungod niini, mahisama unta siya sa lain nilang kabata nga si Tenorio nga karon atua na sa laing kalibotan.

Karon, unsay iyang nahimo bugti sa nabuhat niini nganha kaniya? Daghang pangutana nga mibanda-banda sa sidsid sa iyang alimpatakan. Mga sukot nga wa siyay ikatubag. Hinuon, iyang nabatyagan nga daw dinhay hait nga tudlo nga nagtulisok kaniya. Wa na siyay mahimo pa.

May mga luha nga nanailos sa iyang aping. Nagpaminti siya. Nanghugot ang iyang apapangig. Dungan niini, nanghugot usab ang iyang kamot nga naghawid sa hinagiban. Ug hinurot ang tanang kusog, gibalibag niya kini ngadto sa kinaubsan. Nahinulong ang iyang mga kauban nga nagtan-aw sa iyang gibuhat.

“Unsa man diay kining hitaboa?” pangutana nanuagsik sa usag usa.

Unya giwaling nila, ang ilang panan-aw, ngadto sa tawong nagligdas dili halayo sa gibagoran ni Ka Aldo. Ang ilang mga tinan-awan naghulat og tubag. Apan inay tubag ang ilang mabati, laing sukot hinuon ang milanog sa ilang kaisipan.

“Kinsa man diay kini sa kinabuhi ni Ka Aldo?”

Mihangad si Ka Aldo sa Kahitas-an. Misugat sa gigabonan niyang panan-aw ang nagdagtom nga kawanangan. Migitib sa iyang balatian ang salingsing sa kamingaw, sa kagahapon nga nagpahanap sa panumdoman sa tawo.

Sa hinay nga mga lakang, gibikang niya ang iyang mga tiil. Milakang ug milakang. Pagkamatikod sa mga kauban ni Ka Aldo nga lunod-patayng makig-uban kaniya, misunod usab. Kay kon asa si Ka Aldo, atua usab sila.
(KATAPOSAN)

Monday, July 13, 2009

May Higayon Ang Pagbawos

Sugilanon ni Lamberto G. Ceballos

(Kining maong sugilanon mananaog sa Ikaduhang Ganti sa Lunsayng Bisaya Tigi sa Sinulatay 2008. Mga maghuhukom: Bisaya Associate Editor Edgar S. Godin, Bisaya Staff Eleazar T. Acampado ug Bathalad-Mindanao Hall-of-Famer Marcelo A. Geocallo.)

May laing paagi nga nahunahunaan si Ingko Estong aron kabayran ang dugay na kaayong utang sa kabubut-on…

NAGHINANGAT na ang pista sa dakong barangay sa Sta. Monica nga sakop sa usa ka lungsod sa habagatang Sugbo ning bulan sa Mayo. Ang katawhan isgot nga nanaglimpiyo sa ilang kabalayan ug kaliyongan. Sa plasa sa barangay duol sa nahimutangan sa simbahan, may gimontar nga perya nga nagsugod na paglingaw sa mga lumulupyo matag gabii. May ferris wheel, may carousel sa mga kabayo-kabayo ug shoot the ball. Kon gusto kag sugal, dunay bingo, holdam, bulitse ug hantak. Naa say tolda sa mga salamangkero kun madyikero ug tolda sa manghihimalad. Daghan usab ang manulod sa tolda sa babayeng baki nga ang lawas porma gyod og baki gawas sa iyang ulo. Didto usab sa sports complex, may liga sa basketbol nga giapilan sa mga team gikan sa mga silingang barangay sa Sta. Monica. Alegre usab didto sa bulangan diin mag-abot ang mga sabongero uban sa ilang mga manok-igtatari matag Miyerkoles ug Domingo. Ang patron sa maong barangay mao ra sab si Sta. Monica. Bibo gayod ang pista sa maong barangay.

Apan ang gikahinaman sa tanan mao ang lumba sa bisikleta. Ang mga lumulupyo lamang sa lungsod diin mahisakop ang Sta. Monica ang makaapil niining lumbaa. Si Atty. Anas Dikan, ang mayor sa lungsod sa taga Sta. Monica maoy nagpasiugda niini mga tulo na ka tuig ang nakalabay, mao poy mohatag sa mga ganti alang sa mga mananaog. Himoon kini sa adlaw gayod sa pista. Ang ruta sa lumba anha magsugod sa plasa sa sentro sa barangay diin mahimutang ang barangay hall ug ang health center. Dayon, ang mga siklista mopaingon ngadto sa unang barangay sa norte nga sakop sa lungsod ug molahos sa kataposang barangay sa habagatan nga sakop gihapon sa lungsod, unya mobalik sa sentro sa barangay sa Sta. Monica.

Ang kasamtangang kampeyon sa lumba sa bisikleta mao si Ingko Estong, usa ka hamtong nga biyudo nga may bugtong anak nga babaye, si Dayana, nga atua na manimuyo sa Dakbayan sa Sugbo uban sa nabana niining abogado ug usa ka anak. Nadaog niya ang dungog sa miaging tuig kanus-a gilupig niya sa sinikaray sa pedal si Meloy, usa ka batan-ong siklista nga, matod pa sa taga Sta. Monica, may purohang mahimong kampeyon sa Tour of Cebu. Si Noy Elik, ang defending champion niadtong higayona, igo dang nakakuha sa ikatulong puwesto. Si Ingko Estong ug si Noy Elik katalirongan sa edad nga kuwarenta apan lig-on pag mga lawas tungod kay hilig nila ang pagbisikleta isip usa ka paugnat sa kusog. Gani, nakaapil na sila sa Tour of Cebu niadtong mga batan-on pa sila. Diha ganiy tuig nga si Ingko Estong midaog sa ikatulong dapit samtang si Noy Elik dinha sa ikalima. Sanglit lumad nga taga Sta. Monica, sila maoy pambato sa lungsod matag higayon nga adunay lumba sa bisikleta sa lalawigan. Mga beterano na sila sa lumba sa bisikleta.

Sa mga batan-ong siklista, may duha nga mitumaw sa natad. Si Meloy nga nakakuha sa ikaduhang dapit sa miaging tuig ug si Bartolo nga maoy nakailok sa ikaupat nga dapit. Usag usa niining duha nanganti nga karong tuiga mao ang mamahimong kampeyon. Gani, gara kaayo silang moyagayaga o mabugalbugal ngadto nilang Ingko Estong ug Noy Elik nga ‘wa nay lana, lunok na lang’. Si Meloy ug si Bartolo kanunay nang nagpraktis. Uban sa mga batan-ong buot mangapil sa lumba, ila nang gisulayan paglatas ang gilay-on gikan sa sentro sa Sta. Monica paingon sa norte sa lungsod dayong balik lahos ngadto sa habagatan, unya balik sa sentro sa barangay. Sa laing bahin, sila si Ingko Estong ug si Noy Elik dinha ra maglibot-libot sa poblasyon sa lungsod dayon balik sa sentro sa Sta. Monica.

USA ka sayong gabii sa tubaan ni Nang Elyang, biyudang way anak, nagkapundok ang pipila ka tawo sa tayakan nga kawayan sa gawas sa tindahan. Dinhay nanag-inom og bahalina nga gisambogan og kola. Ilang gihisgotan ang umaabot nga lumba sa bisikleta.

“Morag pildehon na ni Meloy si Estong ning higayona,” matod ni Nong Epren, usa ka hamtong, human yaroka ang usa ka basong bahalina nga gitagay kaniya ni Arsok, usa ka batan-on nga katalirongan ni Meloy.

“Nganong nakaingon ka ana, Nong Epren?” ni Arsok nga midawat sa basiyong baso.

“Maglisod pa og pilde si Meloy ug si Bartolo kang Ingko, uy!” timang ni Pasyo, laing batan-on nga midawat sa tagay ni Arsok.

“Hunahunaa ra god ninyo,” ni Nong Epren nga miirag sa iyang gilingkorang silya. “Si Estong edaran na. Si Meloy batan-on pa ug kursonada. Si Estong, bisan higala mi, angay nang mopahuway aron hatagan og higayon ang mga batan-on sama kang Meloy ug Bartolo.”

“Pero di nato angay hikalimtan si Noy Elik,” ni Pasyo. “Siya ang midaog sa ikatulong dapit sa miaging tuig, sunod ni Meloy.”

“Para nako, si Estong gihapon ang modaog karong pistaha,” sagbat ni Nang Elyang nga mitunol sa sigarilyo nga gipangayo ni Arsok.

“Maglisod na lagi sila si Estong ug Elik pagdaog karon,” ni Nong Epren pa. “Sa ilang praktis, gilatas na nilang Meloy ug Bartolo ang ruta sa lumba. Si Estong ug si Elik didto ra sa poblasyon maglibot-libot dayong balik dinhi sa ato.”

“Na, tan-awon ta na lang unya sa pista kon kinsa gyoy modaog,” ni Iyo Igme, usa ka gulangon ug tambokong lalaki nga didto maglingkod sa kilid sa tindahan. “Bi, Arsok, tagayi ko. Mag-inom na lang ta.”

“Maayo ini, magpustaanay ta,” gikan kang Nong Epren nga nanghagit. “Adto ko pusta kang Meloy. Kinsay mosukol?”

“Ako, pustaan ko si Estong,” matod ni Nang Elyang. “Pilay imong pusta, Epren?”

“Kinyentos pesos!” ni Nong Epren.

“Ipuno ang akong usa ka gatos, Noy Epren,” ni Arsok.

Diha usay namusta pabor kang Meloy ug mikabat og usa ka libo ka pesos tanan. Si Pasyo nga nagduhaduha wala moapil sa pustaanay. Gidawat ni Manang Elyang ang pusta nilang Nong Epren.

USA ka buntag niana sa adlaw nga Biyernes samtang nagpraktis si Ingko Estong libot-libot sa poblasyon, nakit-an niya si Meloy nga nagpadagan sab sa iyang bisikleta tungod sa munisipyo. Hinay ang dagan sa bisikleta niini. Nakasabot siya nga gikan nga nagpraktis si Meloy, tingali gikan sa habagatan ug mopauliay na kini ngadto sa Sta. Monica. Paingon na usab nga mopauli si Ingko Estong. Gipakusgan niya ang pagtindak sa pedal sa iyang bisikleta aron makaagpas kang Meloy. Si Meloy usa ka traysikad drayber. Ang traysikad usa ka easy rider kun bisikletang gamay nga gipahaoman og side car sama sa traysikol nga de motor. Gigamit kining pasaheroan sa dug-ol nga distansiya lamang. Ang bisikleta nga gisakyan karon ni Meloy usa ka racer nga sama sa mga bisikleta sa mga mangapilay sa lumba.

“Andam ka na ba, Undo, sa atong lumba karong Domingo? Bisperas na ra ba ugma,” matod ni Ingko Estong nga milingi kang Meloy dihang nagkatupad na ang duha ka bisikleta nga hinay nga nagdagan.

Mitan-aw si Meloy kang Ingko Estong. “Andam na kaayo, Ingko, uy! Ikaw, andam na? Dinhi ka ra man god maglibot-libot sa poblasyon.”

“Andam na pod.” Mingisi si Ingko Estong.

“Pildehon ka gyod nako, Ingko. Mao nga manikaysikay ka gyod nga di ka luiban sa imong mga lutahan,” prangka ni Meloy nga mikisdom ang nawong. Napikon siya kay daw nabatyagan niya nga siniaw ang pakigkukabildo sa hamtong kaniya.

“Suwayi lang, Undo. Ipakita imong katag. Nahinumdom ka pa ba nga sa miaging tuig naapsan tika dihang mga usa na lang ka milya ang distansiya nato ngadto sa finish line?”

“Ako man gyod unta ang modaog adto ba! Nagsige man god kog lingi ninyong nagsunod nako. Labi na gyod kang Noy Elik ug kang Bartolo nga duol dang nagsunod kanimo. Ako na lang namatngonan nga misatong ka lagpas nako. Kompiyansa da gyod ko. Wa koy gireserbang hangin para sa kataposang hunat. Apan karong higayona paretirohon ta mong duha si Noy Elik!” Gipalambi ni Meloy ang iyang mga ngabil.

Nahimuot sa hilom si Ingko Estong sa gipamulong sa batan-on. “Mao na, Undo, ang giingon sa Kinatsila, ‘La comfianza mata el hombre!’ nga buot ipasabot sa Binisaya, ang kompiyansa makamatay kaniya.”

“Sus, kataas pa nimog diskurso, Ingko! Kitaon na lang nato atong katag karong Domingo. Seguro kong mamunbon ka… kamong duha si Noy Elik!” Ug gitindakan ni Meloy ang pedal sa iyang bisikletang iglulumba ug misutoy kini paingon sa merkado sa lungsod nga maagian padulong sa Sta. Monica.

SABADO sa gabii. Bisperas sa pista. Human niya maandam ang iyang bisikleta nga gikandadohan niya sa suwambi sa silong sa iyang balay, milakaw si Ingko Estong paingon sa tubaan ni Nang Elyang aron makigkabildo sa iyang mga higala sama ni Nong Epren ug sa mga batan-on nga sila si Arsok ug Pasyo. Nahilabay siya sa gamayng balay ni Meloy kay maagian man ni niya paingon sa tubaan. Nabatian niya nga nag-estoryahanay si Meloy ug ang iyang asawa nga si Nita. Mihubong siya ug mipahipi sampig sa kasilyas sa balay aron mangusisa. Di baya siya usisero, apan karon, daw ang iyang diwa nag-aghat kaniya sa pagpaniid.

“Meloy, sunod semana moanak na ko ning ikaduha nato nga dia sa akong tiyan,” tingog ni Nita. “Wa ra ba gyod tay tinigom para ini!”

“Sige lang, Nits. Ugma, modaog lagi ko sa lumba,” tingog ni Meloy nga masaligon. “Dag-on ko nang diyes mil pesos nga unang ganti. O di ba, ang ikaduha nga siyete mil. Kon demalason pa gyod, nagtangag man pod og singko mil ang ikatulo.”

“Di ra ba kuno maayong maneguro sa usa ka sugal, kay kalagmitan ang maneguro, mapilde,” ni Nita.

“Di man sugal ang lumba sa bisikleta, Nits. Duwa man ni sa abilidad ug katakos. Mao nga ayaw lag kabalaka.”

“Apan naa si Ingko Estong. Naa pod sila si Noy Elik ug si Bartolo. Pulos sila lig-on mong kaparang.”

“Si Ingko Estong ug si Noy Elik mga gurang na. Di na kaayo lig-on ang ilang tuhod. Si Bartolo ang bantayanan kay ambas-ambas mi sa among praktis.”

“Unya uroy, simbakog di ka makadaog bisan sa ikaduha ug ikatulong ganti,” ni Nita, “asa man ta manguhag kuwarta nga igasto sa akong pagpanganak? Wa ra bay kita ang atong traysikad sukad ka magsugod og praktis. Maihap lang sa tudlo ang miabang niini ning nangaging mga adlaw… kay hapit god tanan dinhi sa ato nga namasada og traysikad ila mang kaugalingon ang traysikad.”

“Di tingali na mahitabo nga wa koy madag-an, uy!” mitaas ang tingog ni Meloy. “Apan kon mahitabo na, wa tay laing mahimo… manghuwam ta sa Turko bisan five-six.”

Wala nay nabati si Ingko Estong gikan kang Nita. Apan milakdop sa iyang panumdoman ang usa ka hitabo nga di niya mahikalimtan; kadtong gipanganak ni Matilda, iyang asawa, si Dayana. Naglisod pagpanganak ang iyang asawa tungod sa kadako sa bata sa iyang tiyan ug naglisod pag-agi sa agianan. Si Iya Angkot, ang mananabang sa ilang dapit, misugyot nga kinahanglan dad-on gyod si Matilda sa Southern Islands, ospital nga nahimutang didto sa Dakbayan sa Sugbo, aron ipaubos sa caesarian operation. Naproblema siya bahin sa kasakyan niini kay tunga-tunga na kadto sa kagabhion ug wa pay biyahe sa mga trak-pasaheroan ug ang first trip moagi niana pang alas dos sa kaadlawon. Dihay nakasulti nga si Ardabo nahiuli gikan sa dakbayan ug dala niini ang awto sa iyang amo. Gihangyo ni Ingko Estong si Ardabo kon mahimo ba nga mahatod si Matilda sa Southern Islans. Misugot si Ardabo kay mouliay sab siya inigkabuntag ngadto sa dakbayan ug mahimo nga mosayo na lang siya. Si Ardabo amahan ni Nita. Human manganak si Matilda, dako kaayo ang iyang pasalamat kang Ardabo. “May dako kong utang kabubut-on nimo, Bay Dabong!” Miagbay kaniya si Ardabo. “Way sapayan, Bay Estong. May higayon da ang pagbawos sa utang kabubut-on nga di kabayrag sapi.”

DOMINGO. Pista na! Alegre nga mitugtog sa usa ka martsa ang banda sa Sta. Monica National High School. May mabulokong mga banting ug nagkadaiyang mga diyandi kun dayan-dayan ang kabalayan labi na kadtong anaa sa daplin sa karsada. Daghan nang mga tawo ang nagpundok sa plasa sa sentro sa Sta. Monica. May nagpunsisok sa mga siklista nga mangapil sa lumba. Baynte sila ka buok. Nanagsul-ob silag T-shirt ug short pant nga nagkalidades ang kolor. Kadaghanan nila gura lang ang gikawo. May pipila ka buok nga nagsul-ob og crash helmet lakip na nilang Ingko Estong, Noy Elik, Meloy ug Bartolo. Ang ilang mga dumadapig nag-iyahay pag-alirong sa ilang mga idolo. Ang ubang mga lumulupyo nga wa mangadto sa sentro apan buot mosaksi sa lumba dinha lamang sa kadaplinan sa karsada nga agian sa lumba maghulat. Wala nila baliha ang kainit sa Adlaw sa kabuntagon.

Nasiplatan ni Ingko Estong si Meloy nga nakig-estorya kang Nita. Dako na tuod ang tiyan ni Nita nga sa iyang banabana umaanak kini karong bulana.

“Bay Estong, daw may lawom kang gihunahuna da!” timbaya ni Noy Elik nga nagaguyod sa iyang bisikleta.

“Ay, wa man, Bay Elik,” matod ni Ingko Estong. “Nus-a man diay sugdan ang lumba? Hapit nang alas otso ug nagkainit na ang Adlaw.”

“Nia na to ron si Moring, ang tsirman sa lumba,” ni Noy Elik. “Tingali magsugod ta karong alas nuybe.”

Paghiabot ni Moring uban sa iyang mga sakop sa komite sa lumba sa bisikleta, mihatag siyag mga pahinumdom bahin sa lagda sa lumba. Diha sa iyang kiliran si Sir Fredo, maestro sa hayskol, nga maoy official timer sa lumba.

Gipalinya na ang mga entrante uban sa ilang mga bisikleta. Nagtupad sila si Ingko Estong ug si Noy Elik sa tuo nga bahin sa linya. Didto sa wala, nagtupad pod sila si Meloy ug si Bartolo. Unya, gipataas ni Moring ang rebolber nga iyang gikuptan ug gikablit.
Bang!

Nag-iyahay pagtindak ang mga siklista sa mga pedal sa ilang mga bisikleta. May pipila nga misutoy dayon paingon sa norte.

Nag-abiba ang mga tawo nga diha sa ruta sa lumba. May naninggit sa mga ngalan nilang Ingko Estong ug Noy Elik. Ang mga batan-on misiyaok sab sa mga ngalan nilang Meloy ug Bartolo nga maoy ilang paborito.

Nag-una si Ingko Estong samtang nagpaingon pa sila sa norte. Nagsunod kaniya, dili kaayo layo, si Meloy. Nagsunod kang Meloy si Bartolo, dayon si Noy Elik uban ang tulo pa ka batan-on. Apan sa pagbalik na nila paingon sa habagatang bahin sa lungsod, naapsan ni Meloy si Ingko Estong. Hinuon, wala magpalayo si Ingko Estong kang Meloy. Gibanabana niya nga dili siya hibiyaan og layo nga distansiya ni Meloy nga way lingi-linging mipahaguros sa iyang bisikleta. Nahiagian na nila ang sentro sa Sta. Monica paingon sa kataposang barangay nga sakop sa lungsod. Giabibahan pag-ayo sa iyang dumadapig si Meloy. Daghan sab sa mga gurang ang naninggit dapig kang Ingko Estong.

Sa kataposang lap gikan sa habagatan, sikit kaayo sila si Ingko Estong ug si Meloy. Anhi na dinhi makita ang ilang katag paingon sa finish line didto sa plasa sa sentro sa Sta. Monica. May hangin nga gipundo si Ingko Estong alang ning hugnaa. Paspas niyang gitindakan ang mga pedal sa iyang bisikleta. Misutoy kini lagpas kang Meloy nga way lingi-lingi kinsay nagsunod kaniya. Misiga ang mga mata ni Meloy nga naapsan ni Ingko Estong. Paspas pod niyang gitindakan ang mga pedal sa iyang bisikleta. Nagpuli-puli silang duha sa pag-una. Karong higayona, si Ingko Estong maoy nag-una. Unya gukdon siya ni Meloy ug maapsan. Dayon si Ingko Estong na man ang moagpas kang Meloy. Pulos sila nagkadusingot tungod sa naglagiting nga kainit sa Adlaw paingon sa kaudtohon; ang ilang mga T-shirt ug purol nangahumod na tungod sa singot nga miawas sa ilang kalawasan. Hangtod nga duol na sila sa Sta. Cruz, barangay nga kasikbit sa Sta. Monica habig sa habagatan. Nag-una na si Meloy samtang si Ingko Estong nagsunod, kanunay nga naghulga sa kadaogan sa batan-on. Karon, nabiyaan gyod og layo-layo si Ingko Estong.

Unya nalantawan ni Ingko Estong nga kalit nga misaliring ang bisikleta ni Meloy sa usa ka awaaw nga dapit. Mikawas si Meloy. Pipila pa ka gutling, naagian siya ni Ingko Estong nga kusog kaayong nagpanindak sa pedal sa iyang bisikleta.

“Wa na. Di na kapugngan. Si Ingko Estong gihapon ang modaog!” tagawtaw ni Meloy sa iyang kaugalingon dayong panaguto ug panglingo. Di mahimong iyang pugson ang pagpadagan sa bisikleta kay gawas nga madaot ang yantas, hinay na ning modagan kay mibuto man ang usa ka ligid. Wa na siyay mahimo gawas sa pag-angkon sa kapildehan. Nabatyagan niya nga nanghalang ang iyang mga mata. Naglagot siya sa iyang bisikleta. Gipatiran niya kini.

Sa laing bahin, misantop sa hunahuna ni Ingko Estong nga may daotan gyong nahitabo kang Meloy kay nganong misaliring man ang bisikleta niini. Basin gikuyapan ang batan-on o di ba kaha may kabilinggan ang bisikleta niini. Tingali naputol ang kadena. Kalit kaayo ang iyang hukom. Balikon niya si Meloy. Naabtan niya kini nga nag-abay na lang sa bisikleta.

“Unsay nahitabo, Undo?” sukot dayon ni Ingko Estong.

“Mibuto ang ligid, Ingko,” tubag ni Meloy ug mahibulongon nga misumbalik, “Uy, nganong mibalik ka god, Ingko?”

Milantaw si Ingko Estong sa unahan sa karsada nga ila nang naagian. Nagsingabot na ang pundok nilang Noy Elik ug Bartolo.

“Undo, wa tay usikang panahon. Gamita ning akong bisikleta. Dia na sila si Elik ug Bartolo!” ni Ingko Estong.

“Apan ikaw, Ingko?” ni Meloy.

“Ako na lay dala anang imong bisikleta. Isakay ko nig traysikol.”

Unya nabati nila ang hinaguros sa daghang mga ligid nga milabay kanila.

“Pero, Ingko…!”

“Sige na. Pagdali! Maapsan pa nimo sila. Hinumdomi nga talianak si Nita sunod semana!” matod ni Ingko Estong.

Sa pagkadungog ni Meloy sa ngalan sa iyang asawa, dali niyang gigabling ang bisikleta ni Ingko Estong ug miayre. Paspas siyang mitindak. Kamas gyod taman sa ginhawa hangtod diha na siya sa ikog sa panon nilang Bartolo. Duol na lang ang Sta. Monica. Pipila na lang ka gutlo moabot na sila sa sentro niini. Miutong si Meloy. Hinurot ang tanang kusog ug hangin nga nahibilin kaniya gipasutoy niya ang bisikleta lagpas sa panon sa mga batan-on nga nagsunod nilang Noy Elik ug Bartolo nga sikit kaayong nag-ilog sa dalan.

Nakita ni Meloy nga nag-una na si Bartolo. Gipaninguha niya nga maapsan si Noy Elik. Nadungog niya ang sibaw nga singgit sa mga tawo. “Paspas, Bartolo!” Diha poy naniyagit. “Gukod, Noy Elik!”

“Si Meloy! Si Meloy! Naapsan ni Meloy si Noy Elik! Sikad, Meloy!” Mikulikot sa iyang pandungog ang singgit sa iyang mga dumadapig.

Sa unahan, daw nakita na ni Meloy ang pulang ribbon sa finish line. Nakasikit na siya kang Bartolo nga milingi kaniya. Ang mga tawo nga naglaray sa isigkadaplin sa karsada nagpaninggit sa ilang mga ngalan. “Bartolo! Meloy!”

Miutong si Meloy. Misikad sa pedal nga daw gigukod ni Kamatayon. Ug misatong ang iyang bisikleta lagpas kang Bartolo hangtod nga nahisangko kini sa finish line. Unya natumba ang bisikleta ni Meloy. Nawad-an siya sa panimuot. Dali siyang gitabang ni Dr. Alcantara ug sa usa ka nars nga sakop sa first aid committee.

Dihang naulian na sa maayong panimuot si Meloy, gihatag na ang mga ganti ngadto sa mga mananaog sa lumba. Si Noy Elik maoy nakakuha sa ikatulong ganti, sama sa miaging tuig. Si Bartolo midawat sa ikaduhang ganti. Ug si Meloy mao gyod ang nakailok sa unang ganti lakip ang usa ka dakong tropeyo nga gidonar gihapon ni Mayor Anas Dikan.

Wa makadaog si Ingko Estong. Apan human madawat ni Meloy ang iyang ganti, gipangita niya si Ingko Estong ug gitunol ang tropeyo.

“Imo na ni, Ingko,” ni Meloy nga nagpahiyom. “Ikaw ang tinuod nga mananaog ning lumbaa.”

Gidawat ni Ingko Estong ang tropeyo ug gihapuhap, dayon gitunol pagbalik kang Meloy.

“Imoha kini, Undo,” matod ni Ingko Estong. “Kon wa pa mobuto ang imong ligid, ikaw man gyod ang modaog.”

“Apan nasakripisyo ka, Ingko! Ikaw man ang nagsunod nako sa wa pa mobuto ang akong ligid. Nagtuo man gani ko nga ako maapsan pa nimo bisan og wa pa mobuto akong ligid.”

“Na, ayna lang nag hunahunaa,” ni Ingko Estong nga miagbay kang Meloy. “Ang importante, duna ka nay salapi nga magamit inigpanganak ni Nita.”

“Meloy!” may babayeng mitawag kang Meloy. Si Nita.

Nagpasalamat si Meloy kang Ingko Estong, ug giduol si Nita nga malipayon kaayong midawat sa tropeyo nga gihatag ni Meloy.
(KATAPOSAN)

Monday, July 6, 2009

Kulukabildo Kang Padre Hector Suano

Nila ni OMAR KHALID ug E.S. GODIN
(Napatik sa Bisaya)

Apan kon walay tinguhang manakop ang labing kusgan ug dagkong mga sakop niining globalisasyon, nan, dili angay kahadlokan ang globalisasyon, gani angay kining ikalipay…

USA sa labing malamposong grupo sa mga Bisdak sa kawanangan sa talipuktan (internet) diin hugot nga nag-adbokar sa kaamgohang Bisaya mao ang grupo nga nagtawag sa ilang kaugalingon og Lunsayng Bisaya. Luyo ning tanan, usa ka batan-ong pari ang nagtukod ning maong grupo sa tuig 2002. Sa kasamtangan, mikabat nag napulog lima ka libo kapin ka mensahe ang naposte sa message board sa grupo nga gitambayayongan sa dul-an sa unom ka gatos ka sakop. Ang magasing Bisaya nahatagan og panahon nga mahinabi si Fr. Hector Suano. Ang mosunod mao ang transkripto sa pakighinabi:

1. Sa ordinaryong mga adlaw, unsay kasarangang lingaw sa usa ka Hector Suano?
Kon hunas manginhas, kon taob mamasol. Morag maingon niini paghulagway ang akong kasagarang lingaw sa ordinaryong adlaw. Dugay ko nang nabiyaan ang baybay nga akong gidak-an apan daw nadala pa nako ang mga kinaiyang naumol adtong dapita. Ang kalainan lang kay ang akong gipanginhas ug gipamasol karon mao ang mga kasayoran sa akong kalibotan. Usahay dunay kuha, usahay pod wala. Gamayng bahin sa akong adlaw ang paghatod sa kasayoran nga akong napanid-an ngadto sa uban. Makalingaw kaayo ni nga buhat.

2. Dili ordinaryo ang imong kainit nga gipakita sa pagpalanog sa tingog ug garbong Bisaya, ug usa na niini ang katukoran sa Lunsayng Bisaya. Unsay nakadangilag nimo niining maong tahas?
Ang akong kakabos sa pagtagad ug pagbalaan sa akong pagka Bisaya maoy nagtukmod kanako sa pag-adbokar alang sa Bisaya. Sa daghang mga tuig nga akong gigugol sa pagtuon ug pagpaniid, dunay tulo ka linugdangang pagtulun-an nga akong nakat-onan kabahin sa paglambo sa usa ka kaliwatan. Una, ang paglambo sa usa ka kaliwat nanukad gayod diha sa pag-ila, pagtuon, ug pagtahod sa kaugalingon niyang luna. Ikaduha, sa paglambo niini nga kaliwat, mahimong mobunga kini og malungtarong kalig-on sa pagsalig sa mga mithing naumol sa kaugalingong kaliwat. Ikatulo, sa tukmang panahon, kini nga bunga tugkan unyag mga liso nga ikapanghatag sa laing kaliwat nga buot makaangkon og binhi sa atong mga mithi nga ila unyang pagaalimahan sa ilang kaugalingon aron sa paghamtong niini ilang sarang kakutloan og mga pagtulun-an alang sa kabulahanan sa ilang kinabuhi.

3. Unsa man gyoy liso sa ideya nga mituybo sa imong hunahuna nganong misangko man sa katukoran sa usa ka grupo sa mga Bisaya sa internet taliwa sa kamatuoran nga duna na usay establisadong elektronikong mga grupo ug nga malisod na uyamot ang pagkabig sa ubang mga nagpakabana pagsalmot sa imong giugba?
Kamingaw sa Bisayang kagikan maoy lisong hinungdan nganong natukod ko ang Lunsayng Bisaya. Wala ko tagda kon magmalamposon ba kini o dili. Sa dalan sa kinabuhi nga akong gisubay, duna nay nag-una. Sila ug ang mithi nilang dala maoy giisip nakong mga giya, wala nako tagda kon langyaw ba kini o lumad. Apan ang pait nga kamatuoran mao nga sa pagpunay nakog sunod kanila, gibati man hinuon nako nga nagkalayo na man hinuon ko sa akong padulngan. Gibati kog kaguol. Apan sa wala nako damha, ang akong pagka Bisaya ang naglingkawas kanako sa maong pagkahisalaag. Wala madugay, mibati kog kamingaw sa akong gigikanan nga mao ang kalibotan sa Bisaya. Maong gitukod nako ang Lunsayng Bisaya pamasin nga sa akong paghinubay sa nangagi, makakaplag akog uban pang mga sama nakong Bisaya, daghan na unya ming magsusi sa among kasugiran, sa ingon mapatin-aw ang dalang pagalaktan padulong sa kaugmaon, butang nga makahupay sa kaguol ug makawagtang sa kahadlok nga mahisalaag na usab.

4. Anaa maghunan ang matawag natog higante sa lainlaing sektor nga nag-adbokar sa kulturang Bisaya sa LB— mga magbabalak, kritiko, pilosopo, eskolar, teyologo, mga diyarista, musikero, ordinaryong tawo ug uban pa. Wala ka bay tinguha nga palapdon kini ingon nga umbrella organization sa tanang grupong Bisaya?
Wala ko mahibalo nga ania diay dinhi sa Lunsayng Bisaya maghunan ang matawag natog mga higante sa lainlaing kapunongan (magbabalak, kritiko, pilosopo, eskolar, teyologo, mga diyarista, musikero, ordinaryong tawo ug uban pa) nga nag-adbokar sa kulturang Bisaya. Ang ako lang nahibaw-an mao nga aniay mga kauban nga sa matag karon ug unya nagpasupot sa ilang mga tampo nga akong makita sa dungawanan niining akong dagitabyan. Kon tinuod nga ang Lunsayng Bisaya nahimong ampay nga hunanan sa atong mga kauban, nan, moabot gyod tingali ang panahon nga ang Lunsayng Bisaya dili na lang tugpahanan ug nga mahimo usab kining itloganan. Kon mahitabo nga ikalipay sa tanang kauban ug grupong Bisaya nga ang Lunsayng Bisaya mahimong ilang umbrella organization, bukas kita niini. Hulaton lang tingali nato ang tukmang higayon kanus-a kini mahitabo, kon mahitabo man ugaling. Nag-agad na lang kini sa kagustohan sa matag usang kauban.

5. Sanglit ang LB usa man ka elektronikong grupo ug masabtan nga dali ra kaayo ang pag-apil niini apan sa tuyo nga igo lamang sa pagpanglawgaw. Giunsa nimo pagkontrolar ang mga siaw nga sama sa nahisgotan?
Dunay duha ka matang sa galawgaw. Ang nag-unang galawgaw mao ang mga dili Bisaya nga nagpasupot og langyaw nga mga tampo. Isip tigpasayon, dihadiha dayon nakong papason ang ilang tampo. Ingon man, tangtangon nako ang ilang katungod sa pagsalmot ug did-an na sila sa pagsulod balik sa atong balayan. Ikaduhang galawgaw mao ang mga Bisaya nga nagpasupot og tampo ginamit ang langyawng pinulongan. Niining bahina, ako lang papason ang ilang tampo, apan magpabilin silang kauban sa panaw. Gipahimuslan ko lang ang mga himan nga gihatag kanako sa Yahoogroups aron mapasayon ang atong pagbinayloay.

6. Ang balayang Lunsayng Bisaya nahimong hilisgotan sa hapit tanang punsiyon sa mga Bisaya. Unsay ikasulti nimo bahin niini?
Nakurat ko dayong kahimuot ining bahina kay wala gyod koy kasayoran nga diay nahimo nang hilisgotan sa hapit tanang punsiyon sa mga Bisaya ang Lunsayng Bisaya. Ang akong masulti bahin niini mao ang usa ka kaluhang panghinaot; nga unta sa usa ka bahin duna silay makuhang katagbawan ug pagtulun-an sa ilang paghuluhisgot bahin sa Lunsayng Bisaya, ug sa laing bahin ila untang ikatampo ang ilang napanid-an ug nakutlo sa atong balayan. Kon kining ilang hisgot-hisgot maghaling sa ilang pagbati sa paghimog mga lakang aron molagsik, molambo, ug mosanay ang mga maayong mithi sa Bisaya, nan, labing maayo.

7. Maingon nato nga ang Lunsayng Bisaya maoy labing malamposon nga elektronikong grupo sa mga Bisaya sa pagkakaron. Unsay sekreto niini, kon di lang nimo igsapayan?
Ang sekreto sa pagkamalamposon sa Lunsayng Bisaya gagikan sa mga kaubang kanunayng nagatampo. Gawas niini, nagagikan pod tingali diha sa iyang dayag nga katuyoan nga mao ang bukas nga pagbayloay sa hunahunag pagbati ginamit ang Binisaya. Wala kitay tinago nga katuyoan. Dayag ang atong katuyoan nga mayagyag nato ang atong gipangbati ug gipanghunahuna ginamit ang atong kaugalingong pinulongan. Makahisgot bisag unsa basta magbinisaya lang. Pinikito apan luag.

8. Kon susihon ang mga naposte sa LB, makita sa iyang arkiba nga kanunay kining nagsagop sa liberal ug bisan gani radikal nga panghunahuna. Ngano man?
Nag-agad lang tingali sa gibarogan sa nagtan-aw kon ang gisagop nga panghunahuna konserbatibo, liberal, o radikal ba. Kon nakita nga liberal o radikal ang gisagop nga panghunahuna sa Lunsayng Bisaya sumala sa kasamtangang malukpanong tamdanan, nagpasabot ba kaha kini nga nagkaguot na ang kasamtangang luna sa pagpanghunahuna maong nangita na ang mga kauban sa Lunsayng Bisaya sa kaluag sa liberal o kahimulag sa radikal? O basin nagpasabot lang kini nga dili lang gayod magpagalong ang Lunsayng Bisaya sa kasamtangang tamdanan (nga sagad iya sa langyaw) diha sa iyang paghinubay sa lumad niyang kagikan ug pagpanday sa tam-is niyang kaugmaon?

9. Talagsa ra ta makabati og pari nga nagpaluyo sab og kalihokang kulturanhon nga sama sa imong gihimo. Mas gipalabi nila ang pag-alagad sa butang nga ginombrar alang nila ug gamay lang ang ilang kalihokang kultural. Nganong nalahi ka sa uban?
Hugot ang akong pagtuo sa Magbubuhat nga nagpakabuhat. Sa pagpakatawo sa Diyos diha kang Kristo, nahimong balaanon ang kabuhatan. Kabahin niining kabuhatan mao ang tawo ug ang iyang budaya, mao nga balaanon ang akong pagtagad sa tawo ingon man ang iyang kultura. Kon unsa kabalaanon ang ubang kaliwat lakip ang ilang budaya, mao usab kabalaanon ang Bisayang kaliwat ug ang Bisayang budaya. Ingon ra ini kayano ang akong pagpaluyo sa kulturanhong kalihokan. Apan dili tanang sayon sabton, sayon nga lihokon. Kon kiniy puy-an, daghang kalisdanan nga maagian. Niining bahina, dili tingali ko lahi sa uban.

10. Wala ba makasabal sa imong pag-alagad sa Simbahan kining pagpanginlabot nimo sa adbokasya sa Bisayang kultura?
Ang akong pagpangalagad nagsumikad sa pag-ila sa kaugalingon kinsa ako atubangan sa Diyos ug sa iyang Simbahan. Kon gipakabalaan sa Diyos ang akong katigulangan diha sa iyang pagmugna kanila, iya usab akong gipakabalaan sa mao rang hinungdan. Kon ang Simbahang Bisaya naglihok ug nabuhi sa pagpunayg pasalamat sa Diyos sa iyang pagmugna sa Bisayang kaliwat, sukwahi ba niini ang akong paggamit sa akong gininhawa, tingog, ug dila aron sa lumadnong paagi makapasalamat ako sa iyang pagmugna kanako? Sa akong paniid, wala makasabal, gani nakapatulin sa akong pagpangalagad sa Diyos ug sa iyang Simbahan ang akong pagpanginlabot sa adbokasya sa Bisayang kultura.

11. Ang LB nagpasiugda og tigi, di ba? Magpadayon pa kaha kini hangtod sa sunod tuig? Gawas sa tigi, unsa pay mga laraw sa LB?
Napasiugda ang tigi sa tuig 2008 tungod kay ang gipasupot nga sugyot sa usa gisagop man sa ubang kauban sa atong balayan. Kon magpabiling ingon niini kamainiton ang mga kauban, gawas nga magmakanunayon, mahimong magkadaghan pa gayod ang tigi sa sunod nga katuigan. Kon adunay ubang laraw gawas sa tigi nga sagopon usab sa mga kauban, nan, dakog purohan nga mahimo kini, ilabi na kon ang maong laraw makaya ra sa mga kauban.

12. Inigpanglabay sa katuigan, maisip ang Lunsayng Bisaya nga labing dako nimong kontribusyon sa pagpalambo sa kultural nga aspeto sa mga Bisaya ginamit ang teknolohiya sa internet. Unsay imong ikasulti niini?
Ikalipay gyod nako kon isipon nga ang Lunsayng Bisaya dakog natampo sa pagpalambo sa kultural nga bahin sa mga Bisaya ginamit ang teknolohiya sa internet. Igo na man gani nakong gikalipay nga nakatubag ako sa hagit sa kahigayonan nga gihatag sa akong panahon sa ingon niini nga paagi.
Hinaot nga sa matag motumaw nga kahigayonan, adunay Bisaya nga makamaong mogamit niini aron mapalambo ang kulturang Bisaya.

13. Daghan ang ideya nga nanumaw kalabot niining pagka masamahon kun estandardisasyon sa pagtitik sa Binisayang pinulongan. Sa imong tan-aw, gikinahanglan ba kaayo kini?
Sa pagpaniid, duna gyoy dili maalinggatan. Sa maalinggatan, duna gyoy dili manganlan. Sa manganlan, duna gyoy dili masabtan. Sa masabtan, duna gyoy dili matino. Sa matino, duna gyoy dili malitok. Sa malitok, duna gyoy dili matitik. Sa matitik, duna gyoy dili mapanid-an.

Ang pagtitik dili masaligang himan sa pagpatin-aw sa kamatuoran apan wala kini magpasabot nga wala kini kinahanglana. Ang pagtitik gisugdan sa atong katigulangan tungod kay nakita nila ang kagamitan ug kamahinungdanon niini. Ang gitamdan nga naandang pagtitik gikauyonan sa mga magsusulat sa unsa man nga pundok, dapit, ug panahon. Kini nagpunting nga mahimong daghang estandardisasyon ang ginasubay sa mga magsusulat kaniadto ug sa karon.

Kon unsay gikauyonang tamdan sa pagtitik sa atong katigulangan, ato kining tahoron sama sa atong pagtahod sa ilang kasugiran. Sa pinulongan, ang pagtahod sa litok (ug pagtitik niini) sa usa ka dapit pagtahod usab sa lumbay sa ilang katigulangan. Makatabang sa magbabasa, kon ibutyag sa editor sa mubo nga pagsaysay ang estandardisasyon nga gitamdan sa unsa man nga sinulat. Tahas sa editor ang pagsinati sa mga estandardisasyon nga gigamit sa mga magsusulat sa nanglabay ug kasamtangang panahon, ilabi na ang pagpiho sa punoan ug sanga sa pagtitik sa panulat sa pagdis-og sa katuigan. Kon pagahiusahon ba ang nagkalainlaing estandardisasyon sa pagtitik sa usa lamang ka tamdanan, pagbuot na kana sa mga magsusulat sa kasamtangang panahon, lamang nga timan-an nila nga ang abakada nga titik kulang kaayo sa pagsalamin sa Binisayang mga litok, ug nga tahoron ug panalipdan nila ang kadaiyahan sa pagngalan. Kon dili makaguba ang estandardisasyon sa kadaiyahan sa pagngalan ug paglitok, nan, mahimong ipatuman kay makatabang kini.

14. Ari kita sa laing init nga isyu. Unsay imong baroganan niining polisiya sa nasod bahin sa mga pinulongan? May kahayag ba sa unahan ang Binisaya kon ato kining tan-awon sa kasamtangang kahimtang?
Unsa may tumong sa kasamtangang nasodnong polisiya sa pinulongan, kulturanhon ba o politikanhon? Kon kulturanhon, tungod sa pagkamakadaiyahon sa pinulongan sa kapupud-an, hayan nga bukas kini sa pagpalambo sa pagkamadagayaon sa nagkalainlaing dila. Dili lang ang Binisaya kondili lakip na usab ang ubang pinulongan ang makatagamtam og makanunayong kahayag sa unahan. Apan kon politikanhon lamang ang tumong, nan, mahimong makapuo kini sa kadaiyahan sa pinulongan sa atong kapupud-an tungod sa kasamtangang pagtuong politikanhon nga ang panaghiusa makab-ot lamang pinaagi sa panagsama. Ang kasamtangang polisiya sa nasod bahin sa pinulongan usa ka politikanhong lakang nga nagduso sa pagtuo nga, kay usa lang ang atong nasod nga gitawag og Pilipinas angay nga usa lang ang atong pinulongan nga pagatawgog Filipino. Usa kini ka bakak kay sa pagkatinuod, daghan ang kaliwatan sa atong nasod mao nga daghan usab kitag pinulongan. Gawas nga kini bakak, lingla usab kini. Kay ang Filipino nga pinulongan nagpihig lamang sa usa ka kaliwat, kaliwat nga Tagalog. Nagpihig kini sa Tagalog kay ang batadila ug bokabularyo sa kasamtangang Filipino naggamot man sa Tinagalog, ug migawas nga dayan-dayan lamang ang mga pulong nga gikan sa ubang pinulongan.

Ang kasamtangang pagtuo ug tumong sungag sa nasayran sa mga siyentipiko sa pinulongan nga nagkanayon: lupig ang tawong usa ray pinulongan sa kalantip ug kamapahiuyonon sa pangutok ug kinaiya sa tawong daghag pinulongan. Kon walay kausaban sa kasamtangang pagtuo ug tumong, hayan nga di lang mangahanaw ang daghang pinulongan sa atong nasod sa paglabay sa katuigan, labaw pa usab unya kitang lupig sa pangutok ug kinaiya sa ubang kaliwatan tungod kay sila di lang haniti sa ilang kaugalingong pinulongan kondili daghan usab silag nakat-onang pinulongan.

Dugang pa nga wala tingali kaayo mahatagig pagtagad sa kasamtangang polisiya mao nga, ang pinulongan dili lamang himan sa paghatod sa kasayoran ngadto sa uban, kini himan usab sa pagdangga o pagngalan sa nahatod nga kasayoran nga nasinati sa kaugalingong luna. Mahinungdanon kaayo ang makanunayong paglambo sa atong lumad nga mga pinulongan tungod kay sa paggamit niini, una, nanganlan nato ang mga butang sa atong kalibotan ginamit ang mga tingog nga duol sa atong dughan nga laming paminawon. Ikaduha, gipanghinganlan nato kining mga butanga subay sa tinamod ug lumadnong paagi sa pagkahibalo ug kaalam sa atong katigulangan kang kansang mga kinabuhi dul-it ug sinambogan kaayo sa tropikanon ug kapupud-anong luna. Kining ngalana sa mga butang naglakip sa nagpaluyong panabot ug kaalam bahin niining mga butanga; mga bulawanong tampo sa kalibotanong pagbinayloay sa kasayoran ug kaalam, ilabi na alang niadtong kaliwatan nga nanimuyo sa laing aping sa kalibotan diin gihikawan sa tropikanon ug kapupud-anong luna.

Kini nga pamaagi sa pagngalan, una, nagpadayag sa pagpangga sa kaugalingong kaliwat ug pagtahod sa pinasahing kaumolan sa kaugalingong luna; ikaduha, nag-aghat kini sa pagtahod sa kadaiyahan sa kasinatian sa nagkalainlaing kaliwatan nga nanimuyo sa nagkalainlaing dapit sa kalibotan; ikatulo, nagpatin-aw usab kini sa tawhanong kahimtang sa tanang kaliwat sa kalibotan nga tungod sa kadagaya sa kasayorang gikan sa atong nagkadaiyang kasinatian sulod sa nagkalainlaing dapit ug luna sa kalibotan, angay gayod diay kitang magbinayloay ug mag-ambitay. Busa, mahinungdanon kaayo nga sa usa ka bahin lambo ang pagkat-on sa kaugalingong pinulongan, ug sa laing bahin lambo usab ang pagkat-on sa pinulongan sa uban. Sa ingon, angay nga hanas kita sa Binisaya ug makahibalo usab kita sa Tinagalog, sa Iningles, ug sa uban pang pinulongan.

Ang nakanindot sa polisiya kay samtang sayon kini himoon dali ra usab kining usbon. Kon moabot na ang panahon nga sagopon sa atong kagamhanan ang kasayorang gikan sa mga siyentipiko sa pinulongan ug sagopon usab niini ang tinuorayng kailhanang pagkamadaiyahon sa kultura ug pinulongan sa atong nasod, nan, nunot pod niyang usbon ang polisiya sa pinulongan.

Kini unta ang mga pangutanang angayng tubagon sa tigmugnag polisiya: Ang polisiya gihimo ba nunot sa kabubut-on sa tanan? Angay kaha nga isukit ug tahoron ang mga tubag sa katawhan nga nagkalainlaig pinulongan kon buot ba nilang tun-an ug gamiton ang ilang pinulongan sa pagtuon? Sakwaton ba nila ang mga tulubagon nga sibo ug takdo niini nga kagustohan? Makadawat ba sila sa unsa pay ubang mga sangpotanan dala niini? Makatabang ba kaha kini sa pag-uswag sa tibuok kapupud-an?

15. Ang kasaysayan sa mga Bisaya gisulat sa pananawng Uropanhon. Alang nimo, sa unsang punto unta pagasulaton ang kasaysayan? Ngano man?
Kasugiran sa katawhan ang kasaysayan. Usab, nanukad sa nagkalainlaing bantang ang pagsaysay sa kasaysayan. May masulti o masulat man ang uban o wala bahin sa atong kaliwat dili igsapayan, atong katungod ug walay makapugong kon isaysay nato ang atong kasugiran gikan sa labing karaang panghitabo nga maabot sa atong paghinumdom ug panukiduki hangtod karon. Isugid kini sa paagi nga kakuhaag pagtulun-an, daling madumdoman, ikahimuot, ug ipakabili sa atong kaliwat. Dili mahulma ang tibuok kon wala o kulang ang mga bahin, busa magsugod pagsulat sa kasugiran sa mga pulo nga gipuy-an, ug pagkahuman, itakdo kini sa kasaysayan sa ubang kapuloan. Dili masubay ang nangagi kon dili mag-agi sa kasamtangan, mao nga magsugod sa pagpanukiduki gikan sa karon ngadto sa kagahapon. Niini nga paagi, mahatagan og angayng pagtagad ang tanang panghitabo sa tanang Bisaya diin man sila nanimuyo sa sulod ug gawas man sa atong kapupud-an.

16. Ang UNESCO usa sa global nga organisasyon kansang mithi nagduso usab sa multilingguwalismo. Uyon ka ba niini?
Uyon ko sa giduso sa UNESCO kabahin sa multilingguwalismo.
Ang UN naglaban sa kamadaiyahon sa kailhanan sa tibuok katawhan. Gani, gitan-aw man sa UN ang kamahinungdanon sa kailhanan isip tawhanong katungod ug batakang kagawasnon. Mismo dinha sa preyambolo sa Konstitusyon sa UNESCO napatik nga ang kamadaiyahon sa kultura sa katawhan tipik ug kabahin sa dignidad sa tawo maong angay gayod nga ipalambo ug panalipdan. Ang mga probisyon nga napanday ubos sa UNESCO labaw nga nagpadayag alang sa pagpalambo ug pagpanalipod. Pipila niini ang Florence Agreement sa 1950 ug iyang Nairobi Protocol sa 1976, ang Universal Copyright Convention sa 1952, ang Declaration of the Principles of International Cultural Cooperation sa 1966, ang Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the Illicit Import, Export and Transfer of Ownership of Cultural Property sa 1970, ang Convention for the Protection of the World Cultural and Natural Heritage sa 1972, ang Declaration on Race and Racial Prejudice sa 1978, ang Recommendation Concerning the Status of the Artist sa 1980, ug ang Recommendation on Safeguarding Traditional Culture and Folklore of 1989.

Kabahin sa pinulongan, gawas nga gisagop sa UN ang paghubad sa iyang mga dokumento ngadto sa lainlaing pinulongan, giduso pa gayod sa UNESCO ang kaayohan sa pagtuon ug paggamit sa inahang dila sa tulunghaan inubanan sa pagtuon usab sa ubang kalibotanong pinulongan niadtong gipagulang dokumentong gitawag og “Education in a multilingual world” sa 2003. Duyog niini, ilang gitakda ang tuig 2008 isip Internasyonal nga Tuig sa mga Pinulongan. Maanindot kining mga panghitaboa.

17. Nahingusog karon ang kampanya sa pederalismo. Unsay baroganan nimo niini?
Kay dapig ang pederalismo sa kadaiyahan, nan, dapig ako niini. Gawas sa pagdapig, anaa pa ang hisgotanan kon unsay angay nga pamaagi nga sibo sa diwa sa pederalismo aron kini makab-ot. Ang angay pa nga tukion bahin niini mao ang paagi sa pagpanday niini. Kon ang pagpanday sa pederalismo wala magtahod sa kabubut-on sa mga tawo sa nagkalainlaing kaliwat, nan, dili ko uyon niini. Angay nga inigkahumag pasabot sa mga tawong hingtungdan, gahinan sila og igo nga panahon sa pagpamalandong unsay mga haom ug angay nga sagopon, ipatuman, ug iasdang. Human niini, tabangan sila sa mga anad na sa pagpasayon aron dali nilang mabuhat ang paghiusa sa ilang nagustohan ug pagpatik niini sa usa ka kasabotan ug isipong kalagdaan nga tamdon sa tanan. Duyog niini, tinguhaon nga walay dinagkong panghitabo sa nasod nga makapakgang sa pag-umol ug paglusad niini.

18. Matawag bag kaaway sa pagpalambo sa kulturang etniko ang globalisasyon diin, segun sa mga supak niini, maoy hinay-hinay nga mipatay sa gagmayng pundok-lingguwistiko?
Mahimong masulti sa linaktod nga paagi nga ang nag-unang ilhanan sa kasamtangang globalisasyon mao ang kasayon ug kadali sa paghatod ug pagkuha sa kasayoran. Tipik niini ang globalisasyon sa panginabuhi ug sa kalihokang kulturanhon, diin dunay dakong bentaha ang mga nasod nga dunay dagkong gahom.

Apan kon walay tinguhang manakop ang labing kusgan ug dagkong mga sakop niining globalisasyon, nan, dili angay kahadlokan ang globalisasyon, gani angay kining ikalipay kay sa ingon mamahimo mang tulay ang globalisasyon sa mainit nga pagbinayloay. Ug kon mapamatud-an nga duna kiniy tinguha nga manakop, di ba diay nato gamiton ang atong pangisip ug tingog aron ibutyag ang atong mga napanid-an ug nakitang hiwi niini?
Sugdan na nato ang pagpalambo sa atong kulturang etniko, ug kon ugaling sa unahan mahimong babag ang globalisasyon, mangita kitag paagi aron himoon hinuong tulay kining maong babag.

19. Base sa imong pagpaniid, unsa kahay labing maayong porma sa pangagamhanan diin mogawas nga patas ang tanang pundok-etniko?
Sa akong pasiunang pagpaniid, ang maayong porma sa pangagamhanan diin mogawas nga patas ang tanang pundok-etniko mao ang nasodnong pangagamhanang etno-pederal kansang nasodnong batakang balaod nanalipod sa teritoryo ug integridad ingon man nanghingusog alang sa kalahutayan sa matag pundok-etniko sa atong kapupud-an— matang sa pangagamhanang naghatag og gahom ug kagawasan sa labing ubos nga politikanhong pundok sulod sa usa ka etno-pederal nga lalawigan sa pagpilig malabanon ug hanas nilang mga pangulo nga molingkod sa nagkalainlaing ahensiya sa gobyerno kansang estruktura, balaod, pangalagad, ug pamaagi nagsalamin sa mga mithing gipakatam-is sa maong pundok-etniko; nasodnong pangagamhanan nga adunay usa lamang ka nasodnong kusog ug nga ang matag etno-pederal nga lalawigan adunay kaugalingong kapolisan nga nagsunod sa nasodnon ug lalawiganong balaod sa kahusay ug kalinaw.

20. Angay bang ipataas sa politikal nga lebel ang kawsa sa mga Bisaya ug ubang pundok-etniko?
Sa akong panimbang-timbang, kon aduna nay mamatikdang hiniusang pag-ila, pagtuon, ug pagtahod sa tagsa-tagsang luna, nan, mahimo ug angay gayod nga ipataas sa politikanhong ang-ang ang kawsa sa mga Bisaya ingon man ang kawsa sa ubang pundok-etniko.

21. Kon dunay angay bag-ohon sa atong Batakang Balaod. Unsa man? Ngano?
Ang akong tubag sa ikanapulog-siyam nga pangutana mao nay magpunting unsang matanga sa kabag-ohan ang gipangandoyng ipatuman. Kining gidamgong kabag-ohan sa Batakang Balaod labaw nga nagadapig, nagpanalipod, nagpalambo, ug nagaasdang sa katunhayan sa matag pundok-etniko sa atong kapupud-an.

22. Segun sa gipagawas nimong mga balak sa LB, may kahagtik sab ang linya sa imong pamalak. Nganong wa nimo seryosoha kining maong arte?
Ang akong pamalak wala pay kahigayonang molambo tungod kay walay sibo ug larino sa pamalak nga nagaagak niini. Kaayo ra untag duna koy makaplagan nga magtutudlo. Basin duna kay ikasugyot.

23. Unsay mensahe nimo sa katawhang Bisaya?
Ang kaanindot sa kinabuhi makita lamang diha sa panagtapok ug panagsikit sa nagkalainlaing matang ug bulok sa mga butang dinhi sa ibabaw sa kalibotan. Sama sa usa ka dapit diin adunay daghang nagkadaiyang bulak, sama sa usa ka suok diin nagakapundok ang mga tawong managlahig dagway ug batasan, sama sa usa ka kalibotan kansang mga lumulupyo adunay daghang pagsabot sa usa ka butang ug daghang hubad sa usa ka panghitabo. Pastilan, kon usa da ang bulok sa kabulakan, ug managsama ang dagway ug batasan sa mga tawo, ug walay managlalis kay uyon ang tanan sa unsay gisulti sa usa, pagkaway lami sa kinabuhi!

Busa, ato gyong buhion sa kanunay ang kalunsay sa Binisaya aron ang iya unyang pagkawalay sama makadugang sa pagpanindot dili lang sa natad sa nagkalainlaing pinulongan sa kalibotan apan usab sa natad sa paghulmag mga panghunahuna ug mga panlantaw nga makatabang pagpalambo sa tawhanong kasaysayan.— #

Friday, July 3, 2009

Pagpasidungog sa mga Mananaog: Tigi sa Sugilanon 2009

Mga Hulagway kuha ni Januar Yap


ANG pagpasidungog sa mga mananaog sa Unang Tigi sa Sinulatay (Kategoriyang Sugilanon) nga gipasiugdahan sa Lunsayng Bisaya giatol sa kombensiyon-reyunyon sa BATHALAD-Sugbo nga gipahigayon didto sa RAFI Convention Center niadtong Enero 31, 2009 sa Sugbo.

Dugang sa pasidungog ang pagpanghatag sa mga ganting salapi ug espesyal nga plakeng gituyo pagpahimo sa miesponsor niini nga mao usab ang usa sa modereytor ug pundador sa balayan sa Lunsayng Bisaya-- nga si Hector.

Mitambong gayod sa maong okasyon si Bay Jessie, kinsa miesponsor usab og insentibong pamasahe sa mingtambong nga mga mananaog-- tag-P500 kada usa sa tulo ka mananaog.

Hilabihan kasadya ang usa ka adlawng hugoy-hugoy sa mga nagmahal sa pinulongan ug kulturang Bisaya.

Sa hulagway, makita si Tomas nga mitunol sa ganting cash ug plake kang Nyor Lam Ceballos kinsa maoy nakadughit sa Ikaduhang Ganti. Personal usab nga gidawat ni Miguel Canubida Obial, Sr. (wala mahiapil sa hulagway) ang iyang premyo sa pagdaog sa Ikatulong Ganti; samtang ang nakagordo sa Unang Ganti nga mao si Gremer Chan Reyes wala makatambong.



Si Nyor Ernie Lariosa (nagtisirt og bulok-kahil) haskang nakapalami sa iyang gidalit nga balak; si Bay Jessie sad simpol ra kaayog pahiyom, samtang si Editor Godin gitutokan sa ubang mga panelista (nga sila si gikan sa wala ngadto sa tuo: Dr. Mel Allego, Dr. Resil Mojares ug Dr. Ricky Nolasco) samtang nagtuki sa kahinungdanon sa estandardisasyon sa Binisaya.

Thursday, July 2, 2009

Ang Tawo Sa Payag Nga Walay Bungbong

Sugilanon ni Gremer Chan Reyes
Bisaya Mayo 13, 2009


(Mananaog sa Unang Ganti sa Lunsayng Bisaya Tigi sa Sinulatay 2008. Mga maghuhukom: Bisaya Associate Editor Edgar S. Godin, Bisaya Staff Eleazar T. Acampado ug Bathalad-Mindanao Hall-of-Famer Marcelo A. Geocallo.)


Nahimong bayani sa mga mata ni Emin si Ingkoy. Ang panultihon ni Ingkoy mao ang basahon sa kinabuhi nga wa hikit-i ni Emin sa tulunghaan…

NAGPUYO siya sa inaptan lag sulirap ug way bungbong nga payag. Gawas sa lantay nga way banig ug ambot unsay tan-aw mo sa bato niyang sug-ang nga naa ra sa duol sa lantay niyang higdaanan, wa nay makitang gamit sa payag niyang pinuy-anan.

Nag-inusara si Ingko. Walay asawa, walay iro, walay iring. May usa ka punoan siyang lubi nga sanggotan, apan wala siyay tindahan gitaksan sa iyang tuba. Kon balintunga ang dagat, naa makita siyang manginhas kay hunas man sa buntag ug sa hapon. Kon maayo ang panahon, makita siyang mangabyog nga sa panabot ko, iya lang kalingawan, dili kay usa nga pakigbisog sa kawad-on. Malipayon ang tawo. Maudto kun sa bag-ong kagabhion, hidunggan siyang magkalingaw sa kitara niyang bagol. Tulunggon nga mawala lang matag karon ug unya. Mawala niya ang tulunggon kon kaibgan ang kitara niyang buhat.

Ang balangay sa Bangtad nabuhi sa dagat. Nagsalig ang tanan sa dagat. Mosubang ug mosalop ang Adlaw apan kami wala manghimudlay sa yuta nga mabuhi. Ang dagat mao ang amahan nga nagpasunod nga ang usag usa motultol sa naandang kalihokan sa namat-ag mahayag nga pangita. Apan sa tanan, si Ingkoy lang ang way pagtagad. Wala niya ikahasol. Ang makaon lang niya karon ang pangitaon. Nganong pangitaon ang pagkaon nga dili pa kahimuslan?

Wa koy pagtamay nga siya naingon niana. Wa ko lang hisabti ang tawo. Unsa kining iyang pagpalabing mag-usara? Gikalipay ba niya ang pagbinugtong ning kinabuhi?

Apan mao man gyod kaha kining kinabuhi. Tagsa-tagsang panimon makaabot og daplin. May nagtuyok-tuyok lang sa lawod, may namugsay nga way tumong asa paingon, may tulin mitabas sa mga balod, may nagpaanod asa dad-a sa sulog. Sa mga ingon niana nakita ko si Ingkoy. Apan nahigmata ko…

Dihang nag-upat na ka ang-ang ang tulunghaang primarya sa Bangtad, si Mr. Regis ang head teacher sa tulunghaan. Sa among balay daplin sa dagat sila magsaka. Gidala niya ang iyang pamilya. Ang balangay sa Bangtad giulang sa duha ka suba. Sa amihanan ug sa habagatan. Gibudlayan tingali ang tawo nga magpaulian. Mao nga nakahukom dad-on na lang ang iyang pamilya ning layong balangay niyang gitudloan.

"Blo, itan-aw ko ni Emin." Gitugon ko sa maestro dihang milakaw na siya ngadto sa tulunghaan anang buntag. "Di ning bataa mahimuyo. Basig motaak sa dagat ug makaabot sa lawom."

"Akoy mahibawo, Mano." Wala magpatawag og ‘sir’ ang maestro sa mga tawo sa balay. Nagmano lang mi. Sama sa iyang mga manghod nga siya masangpit.

Tinuod, dili ang bata mahimutang. Mikuyog si Emin nako sa tagikan. Apan wala magdugay nawagtang lang. Gitawag ko. Migawas ang bata sa lungib nga nakadungog sa akong tingog.

"Unsa man ni siya?" Gipakita niya ang iyang napunitan.

"Umang— ilabay…"

Wala mosanong. Gihiling hinuon ang umang niyang napunitan. "Ay-yaay…" nasawilik niyang umang sa kamot ug gitayhopan ang nagdugo niyang tudlo. "Mamaak lagi, Noy Pablo."

"Mirisi…!" Nabanghag ko siya. "May paak. Gihilabtan mo." Bagis. Wa mohilak.

Nagtagik ko sa banata sa ligaw dihang gisinggitan ko niya. "Hala, Noy Pablo… unsa na?" niyang natingala sa kasway nga nagdagan sa bunbon.

"Kalaskalas."

Iyang gigukod. Ang kabuang lang gyod. Misulod ang kasway sa iyang balayan. "Ayaw hilabti…" Gisinggitan ko siya dihang kuoton unta niya ang balayan. "Paakon ka." Badlongon gyod. Wala motagam bisan nagdugo nang kamot.

Sipat kining pagka bata. Dili mahimuyo. Luhag. Natingala lang tingali ning bag-o niyang kalibotan. Bata sa daghang pangutana. Nganong motubo ug mohubas ang dagat? Makaginhawa ba ang isda ilawom sa tubig? Makatulog sila sa tubig? Ug unsa na lang nga mga pangutana nga lisod kahatagan og husay sa usa ka way kinaadmang mananagat ingon kanako. Hasolan kong maminaw ug dili magtagad. Makapungot. Apan kuyawan sad kong mawala. Tua na lagi. Kadali lang. Tua na sa hunasan. Pagkalakawan. Wa ko na lang tawga. Nahuwasan ko. Nagkuyog-kuyog ni Ingkoy. Mibalik ko sa akong buhat.

Unya, nahiabot siyang naghangos.

"Noy Pablo, unsa diay na siya?" Misagnunot ko sa gitudlo niya sa hunasan. Si Ingkoy ang gitudlo niyang nanginhas. "Buang na siya?"

"Ngano man diay?" Nakatan-aw ko kang Emin. Unsa diay nahimo sa tawo nga nahukman kini sa bata nga yabag? "Ngano man diay, Emin?"

"Gihakop lang niyang kasag nagwara-wara sa paak." Milingin ang mga mata sa bata nga naghinugilon.

"Ingon lang niana, Emin." Gisultihan ko siya nga masabtan ang nakita. "Sa dagat, ang bagis ang mabuhi."

"Hala— gilungis niyang paak." Mipatigbabaw ang tingog sa pagtuo niya sa tawo. "Gilaksi niyang bayanan. Namatay ang kasag ug gigapos niyag kadaghan sa dala niyang lubid."

Wala ko kapugngi ang pagkatawa. "Di siya yabag, Emin. May natan-aw siyang gamit sa kasag nga wala lang nimo hisabti. Balika, panid-i kon unsaon niya. Malingaw ka."

Gibalik niya si Ingkoy ug mibalik ko sa banata kong gitagik. Di ni maayo. Makalangan ning bataa sa buhat. Wa koy buhat mahuman kon mao kini kanunay. Maayo kay nalingaw siyang nagkuyog-kuyog kang Ingkoy nga nangitag balayan sa tamala. Wala na mobuwag ang bata sa tawo. Nalimot ko kang Emin nga nalingaw sa akong buhat.

"Hala— Noy Pablo…" Nagdagan si Emin nga makaabot sa tagikan. "Daghan siyag nakuhang kugita."

Mikatawa ko. Nausab ra ang pagtuo niya sa tawo. "Di kugita, Emin. Tamala. Dagko ang kugita ug tua sa lawom. Ang tamala naa lang sa hunasan. Gamay pa sa tabugok kining tamala ug lami nga sud-an."

Sukad niadto, kanunay ko na silang makita sa hunasan. Dili na mahimulag ang bata sa tawo. Nagkasuod ang duha ug nahimong managhigala. Gitudloan ni Ingkoy si Emin nga ang bata makamao molangoy. Ikuyog ni Ingkoy ang bata nga mangabyog. Dihang nagbuhat si Ingkoy og kitara nga bagol, naa si Emin, nag-apong nga mahuman niya ang kitara. Si Ingkoy ang tawo nga nagpakabata nga way kahasol sa pagtan-aw sa kinabuhi. Si Emin ang bata nga nagpakatawo sa iyang pagpangapkap nga mahisabtan ang mga butang nga gililong sa iyang kahimatngon.

Sa tersero grado na si Emin, miabot ang gubat. Nagkabulagay nga nanghikling. Malaglagon ang gubat apan gipanalipdan sa langit ang binuhat nga may sugilanon nga ipanugid. Nalinaw ra. Apan dili na si Mr. Regis ang head teacher sa Bangtad. Sa lungsod na sa Emin magtungha. Apan matag karon ug unya, motunga lang si Emin sa Bangtad ug mangita kang Ingkoy. Nahuman ni Emin ang high school nga ang mga adlaw sa bakasyon sa Bangtad niya pahimuslan. Wala lang ni Emin hisabti nga ang tawo sa iyang kawad-on dili man modawat sa kuwarta nga hilom niyang itunol. Mao nga matag duaw niya, dili gyod siya malimot magdalag unsa na lang nga ikaabot niya sa tawo. Sa tan-aw ko, di lang ang duha managhigala. May nagdugtong kun unsa kining malignong balighot ning talagsaon nilang panagsuod sa kinabuhi.

Usa ka adlaw, nakapamalikas ko nga natapigas nga milusad sa abohan nga ikalunod ang bugas nga dala ni Emin.

"Nakapamalikas ka man, Manoy?"

"Nausik ang bugas…"

Mikatawa si Emin. "Kanay tan-aw mo. Way maanugon, Noy Pablo, ning kalibotan."

"Kinsay nagsulti?"

"Si Ingkoy." Mipahiyom si Emin nga mibatig garbo sa nakat-onan niya sa tawo. "‘Ang nahawani sa atong kamot dili atoa,’ matod ni Ingkoy, ‘kay iya sa uban.’"

Human sa paniudto, nananghid siyang mangitara sa tulunggon nga bagol ni Ingkoy. Apan wala siya makalusad. Naungot siya sa pultahan.

"Noy Pablo, kadali lang…"

"Unsa kana, Emin?"

"Tan-awa," niya nga mitudlo sa ubos.

Tinuod way maanugon. Nakita ko nga gipanaghakot sa hulmigas ang bugas dinha sa yuta.

"Abi nimo," ni Emin nga nakalantaw sa payag ni Ingkoy. "Nakapangutana baya ko ngano ang pag-usara."

Nakatan-aw kong Emin. Wala namoy nangahas matandog ang sakit niyang kagahapon. Apan nia si Emin. Nahimo sa yano nga pagpangusisa. Unsay gikasulti sa tawo?

"Gabii kadto. Hayag ang Buwan. Naminaw ko niyang naglaylay dinuyogan sa iyang kitara. Nahatalunong ko nga naghunahuna sa tawo. Ngano siyang ingon niana? Sa yano niyang panimuyo— sa yano niyang panan-aw sa kinabuhi, kini ba ang naabot niyang pagtuo nga kalipay? Katingalahan siyang pagka linalang kay wala ta man hisabti ang tinuod nga mga hinungdan. Apan ako nakapanghunahuna, kon sa laing bahin, siya ingon sa kadaghanan may damgo ug gugma nga mahimong adunahan; mahinagbo ko ba siya? mahimo ba ko niyang suod nga higala? hipunitan ko ba ning baybayon ang daghang maanindot nga tinagoan lang sa iyang kasingkasing? Usa siya ka tigmo mao nga nakapangutana ngano ang pag-usara? Nahilom siya. Nahilom ang kagabhion. Wala ko mahimutang sa kahimalingwa nga nakatandog og samad nga tinagoan.

"‘Ang nasayod way gikasulti,’ matod ni Ingkoy. ‘Ikaw nga wala mangutana."" "Nalipay kong wala diay ikasilo ang pangusisa. "‘Ngano diay, Ingkoy’"

"‘Pagbuot sa langit,’ ni Ingkoy nga mitan-aw sa Buwan, ‘nga ang babaye kong gihigugma gitaban sa higala sa gabii sa among kasal.’"

"Mao kanay nahitabo," undayon ko sa gikasulti ni Emin. "Lisod katuohan nga mahimo ang pagluib sa usa ka higala. Apan kanay nahitabo, Emin."

"Apan wa siyay kahimangod, Noy Pablo. Way kasilag…"

"Bitaw. Wala niya ikasakit sa buot."

"Hisabtan ko," matod ni Emin. "Di ta mapupho ang bugas sa yuta ug malung-ag. Pasagdang iya na lang sa hulmigas. Matod ni Ingkoy, unsay nahawani dili na imoha."

"Tinuod kana," undayon ko. "Apan angay lang siyang magminyo ni kinsa mang Eba ning kalibotan. Ngano siyang magpabatang sa kamingawan sa lawod sa kinabuhi?"

"Basig may kamandag ang tunok sa kahinug-o nga nakapatay sa kaikag sa tawo."

"Angay lang kalimtan. Matigulang ang tawo. Maayong may anak nga makatan-aw niya sa luyahon niyang mga adlaw."

"Mikatawa lang si Ingkoy nga nasultihan ko sa tawo nga way anak. Kapalaran na man niyang way anak nga kadulotan og kasubo sa adlaw sa iyang pagtaliwan."

"Diay ba? Gikapu’ng na ni Ingkoy?"

"Tinuod, Noy Pablo."

"Tagibalangay ko si Ingkoy ug suod nga silingan." Gisultihan ko si Emin. "Apan daghan kag hisabtan sa kinabuhi sa tawo kay kanako. Wa ko tinuod hisabti kining panan-aw niya sa kinabuhi."

"Nagsulti si Ingkoy nga miabot siyang nag-inusara ug mogikan nga way kauban. Dili ikasubo ang tawo nga motaliwan. Ang kamatayon kapalaran sa tanang linalang."

Wa koy gikasulti. Nagkayamukat ang isip ko sa hulusayong panultihon sa tawo. Nianang adlaw nga mobiya na si Emin, gipangutana ko siya sa kurso niyang kuhaon. Lantip siyag salabotan. Nagtuo ko nga sayon niya ang kalamposan kon di man gani siya ang bituon sa kurso niyang kuhaon.

"Gipangutana ko sad na, Noy Pablo, sa akong kaugalingon."

"Wa ka pa diay makahukom? Ang kurso gitan-aw nga kalamposan alang sa tawhay nga panimuyo sa tawo."

"Kon mao, wa pa koy natan-aw, Noy Pablo."

"Wa mo pa diay hisabti mag-unsa ka sa imong kinabuhi?"

"Usa kana ka pangutana, Noy Pablo."

KADTOY kataposan namong panagkita. Nawala siya hangtod niadtong adlaw nga siya mipauli sa hinungdanong tawag sa panagkita. Apan nianang lima ka tuig nga siya nawala, nakadawat kog sulat. Nakatungha lang siyag duha ka tuig ug usa ka summer sa unsa kadtong kurso niya sa unibersidad. Miundang ug naglaroy-laroy. Nangomosta siyang Ingkoy. Ang adres sa sulat sa iyang iyaan sa kaulohan.

Nagmaluyahon na si Ingkoy dihang hipalgan kong mantalaan nga si Emin may napatik nga sugilanon. Nalipay si Ingkoy nga gibasahan ko sa sugilanon. Ang sugilanon nanugid sa balangay sa Bangtad ug sa tawo nga dili niya mahikalimtan.

Gisulatan ko si Emin sa adres sa iyang iyaan. Nadawat niya ang sulat apan kaping tuig sa iyang iyaan nga gitagoan nga ikahatag sa iyang pagduaw. Wala maglangan si Emin. Nakaabot siya sa Sugbo nga nag-ayroplano. Apan wala na niya ikasulti si Ingkoy. Namatay ang tawo nianang gabii nga siya naglupad pauli.

Giluon ni Emin ang trophy sa midaog niyang sugilanon sa lungon ug namulong sa wala pa ang tawo ilubong:
"Mga higala, unsay tan-aw ninyo sa tawo nga ilubong ta karon?" Gianinaw ni Emin ang mga tawo nga mihatod ni Ingkoy sa pahulayan niyang dayon. "Unsay inyong tan-aw sa tawo nga nag-inusara sa payag nga gama sa sulirap ug way bungbong? Ang tawo nga nagbilin lag lantay nga higdaanan ug tulo ka bato nga sug-angan nga matan-aw nga kamatuoran sa yano niyang panimuyo ning kalibotan?

"Wa ko matapos ang kolehiyo. Daghang pangutana nga di makit-an sa basahon. Ang kolehiyo pag-usik-usik lang sa panahon. Ang tawo mangusisa sa kaugalingon. Ang pangutana dili kinsa ikaw kondili unsa ikaw. Ang kinabuhi may kataposan sa nakita ta sa tawo nga ilubong ta karon. Lumalabay lamang ang tawo ning yuta. Kamatuoran kini si Ingkoy nga ilubong ta karon. Sa akong paglatagaw ning yuta, hisabtan ko ra nga ang tawo nangita lang sa tinuod nga kalipay. Oo, sa tinuod nga kalipay. Apan unsa man kana?

"Unsa kining tinuod nga kalipay? Ang salapi ba nga nahipos sa banko; ang kabtangan, katigayonan, mahalong mga kotse, mansiyon kun palasyo nga ikapasigarbo? Kon mao man gani, pakyas kining tawo nga ilubong ta karon. Walay nahot si Ingkoy. Walay asawa, walay iring, walay iro. Naay lantay nga higdaanan sa lapoy nga lawas nga makapahulay, naay tulo ka batong sug-angan nga maluto ang makit-an sa hunasan ug bagol niyang kitara nga magakos sa kalaay sa pag-usara. Butang ba kanang ikapasigarbo?

"Gikawat ang iyang kalipay sa gabii sa iyang kasal. Nahimangod ba si Ingkoy? Nasilag? Nanghimaraot sa mga maluibon? Wala. Way kasilag ug pagdumot ang tawo. ‘Ang gugma,’ matod ni Ingkoy, ‘usa ka gasa. Dili ikasakit kon bakwion ang hukom sa langit.’ Nakita ko siya sa kahabog sa panganod. Siya ang basahon nga wala ko hipalgi sa tulunghaan. Ang mutya sa pagbati nga gitago sa kasingkasing, ang sugilanon sa kinabuhi nga napunitan sa bata sa bunbon sa panahon sa linga niyang panuigon…"

Nagtubod ang luha ko nga naminaw kang Emin. Wa ko magdahom nga usa diay ka dakong tawo si Ingkoy. Walay mata nga wa mag-umog sa mga luha. Nakita ni Emin nga nanghilak ang mga tawo nga naminaw niya. Hisabtan ko nga wala si Emin mahimuot. Nahunong siyang nagsulti ug mianinaw sa mga tawo. Nahinumdom tingali sa gikasulti ni Ingkoy kaniya. Unya— hidunggan ko siyang mihangyo nga patalinghogan. "Si Ingkoy nagsulti dili kasub-an ang tawong motaliwan. Ang kamatayon kapalaran sa tanang linalang. Siya miabot nga nag-inusara ning kalibotan ug mogikan nga way kauban. Mao nga dili ta siya pabawnan sa atong mga luha. Mahinugon ug mobati tag kawili apan dili hilakan kining iyang pagtaliwan. Mibiya siya apan dili mahanaw sa atong panumdoman. Unta si Ingkoy ang malantaw tang kahayag dili lang sa tawhanong hagit nga mabuhi kondili sa gibugtaw tang kalipay ning kinabuhi."

WALA ko na igkita si Emin. Nahanaw siya ug wala nay balita. Sama lang sa gapnod nga gidagsa sa lapyahan sa Bangtad nga gikuha pagbalik sa taobon. Apan kon hain man siya karon ipadpad sa panahon, nagtuo ko, nga si Ingkoy usa ka mutya niyang hipalgan nga gitipigan nga handomanan sa iyang kinabuhi.

(KATAPOSAN)