Ang Tawo Sa Payag Nga Walay Bungbong

Sugilanon ni Gremer Chan Reyes Bisaya Mayo 13, 2009 (Mananaog sa Unang Ganti sa Lunsayng Bisaya Tigi sa Sinulatay 2008. Mga maghuhukom: Bisaya Associate Editor Edgar S. Godin, Bisaya Staff Eleazar T. Acampado ug Bathalad-Mindanao Hall-of-Famer Marcelo A. Geocallo.) Nahimong bayani sa mga mata ni Emin si Ingkoy. Ang panultihon ni Ingkoy mao ang basahon sa kinabuhi nga wa hikit-i ni Emin sa tulunghaan… NAGPUYO siya sa inaptan lag sulirap ug way bungbong nga payag. Gawas sa lantay nga way banig ug ambot unsay tan-aw mo sa bato niyang sug-ang nga naa ra sa duol sa lantay niyang higdaanan, wa nay makitang gamit sa payag niyang pinuy-anan. Nag-inusara si Ingko. Walay asawa, walay iro, walay iring. May usa ka punoan siyang lubi nga sanggotan, apan wala siyay tindahan gitaksan sa iyang tuba. Kon balintunga ang dagat, naa makita siyang manginhas kay hunas man sa buntag ug sa hapon. Kon maayo ang panahon, makita siyang mangabyog nga sa panabot ko, iya lang kalingawan, dili kay usa nga pakigbisog sa kawad-on. Malipayon ang tawo. Maudto kun sa bag-ong kagabhion, hidunggan siyang magkalingaw sa kitara niyang bagol. Tulunggon nga mawala lang matag karon ug unya. Mawala niya ang tulunggon kon kaibgan ang kitara niyang buhat. Ang balangay sa Bangtad nabuhi sa dagat. Nagsalig ang tanan sa dagat. Mosubang ug mosalop ang Adlaw apan kami wala manghimudlay sa yuta nga mabuhi. Ang dagat mao ang amahan nga nagpasunod nga ang usag usa motultol sa naandang kalihokan sa namat-ag mahayag nga pangita. Apan sa tanan, si Ingkoy lang ang way pagtagad. Wala niya ikahasol. Ang makaon lang niya karon ang pangitaon. Nganong pangitaon ang pagkaon nga dili pa kahimuslan? Wa koy pagtamay nga siya naingon niana. Wa ko lang hisabti ang tawo. Unsa kining iyang pagpalabing mag-usara? Gikalipay ba niya ang pagbinugtong ning kinabuhi? Apan mao man gyod kaha kining kinabuhi. Tagsa-tagsang panimon makaabot og daplin. May nagtuyok-tuyok lang sa lawod, may namugsay nga way tumong asa paingon, may tulin mitabas sa mga balod, may nagpaanod asa dad-a sa sulog. Sa mga ingon niana nakita ko si Ingkoy. Apan nahigmata ko… Dihang nag-upat na ka ang-ang ang tulunghaang primarya sa Bangtad, si Mr. Regis ang head teacher sa tulunghaan. Sa among balay daplin sa dagat sila magsaka. Gidala niya ang iyang pamilya. Ang balangay sa Bangtad giulang sa duha ka suba. Sa amihanan ug sa habagatan. Gibudlayan tingali ang tawo nga magpaulian. Mao nga nakahukom dad-on na lang ang iyang pamilya ning layong balangay niyang gitudloan. "Blo, itan-aw ko ni Emin." Gitugon ko sa maestro dihang milakaw na siya ngadto sa tulunghaan anang buntag. "Di ning bataa mahimuyo. Basig motaak sa dagat ug makaabot sa lawom." "Akoy mahibawo, Mano." Wala magpatawag og ‘sir’ ang maestro sa mga tawo sa balay. Nagmano lang mi. Sama sa iyang mga manghod nga siya masangpit. Tinuod, dili ang bata mahimutang. Mikuyog si Emin nako sa tagikan. Apan wala magdugay nawagtang lang. Gitawag ko. Migawas ang bata sa lungib nga nakadungog sa akong tingog. "Unsa man ni siya?" Gipakita niya ang iyang napunitan. "Umang— ilabay…" Wala mosanong. Gihiling hinuon ang umang niyang napunitan. "Ay-yaay…" nasawilik niyang umang sa kamot ug gitayhopan ang nagdugo niyang tudlo. "Mamaak lagi, Noy Pablo." "Mirisi…!" Nabanghag ko siya. "May paak. Gihilabtan mo." Bagis. Wa mohilak. Nagtagik ko sa banata sa ligaw dihang gisinggitan ko niya. "Hala, Noy Pablo… unsa na?" niyang natingala sa kasway nga nagdagan sa bunbon. "Kalaskalas." Iyang gigukod. Ang kabuang lang gyod. Misulod ang kasway sa iyang balayan. "Ayaw hilabti…" Gisinggitan ko siya dihang kuoton unta niya ang balayan. "Paakon ka." Badlongon gyod. Wala motagam bisan nagdugo nang kamot. Sipat kining pagka bata. Dili mahimuyo. Luhag. Natingala lang tingali ning bag-o niyang kalibotan. Bata sa daghang pangutana. Nganong motubo ug mohubas ang dagat? Makaginhawa ba ang isda ilawom sa tubig? Makatulog sila sa tubig? Ug unsa na lang nga mga pangutana nga lisod kahatagan og husay sa usa ka way kinaadmang mananagat ingon kanako. Hasolan kong maminaw ug dili magtagad. Makapungot. Apan kuyawan sad kong mawala. Tua na lagi. Kadali lang. Tua na sa hunasan. Pagkalakawan. Wa ko na lang tawga. Nahuwasan ko. Nagkuyog-kuyog ni Ingkoy. Mibalik ko sa akong buhat. Unya, nahiabot siyang naghangos. "Noy Pablo, unsa diay na siya?" Misagnunot ko sa gitudlo niya sa hunasan. Si Ingkoy ang gitudlo niyang nanginhas. "Buang na siya?" "Ngano man diay?" Nakatan-aw ko kang Emin. Unsa diay nahimo sa tawo nga nahukman kini sa bata nga yabag? "Ngano man diay, Emin?" "Gihakop lang niyang kasag nagwara-wara sa paak." Milingin ang mga mata sa bata nga naghinugilon. "Ingon lang niana, Emin." Gisultihan ko siya nga masabtan ang nakita. "Sa dagat, ang bagis ang mabuhi." "Hala— gilungis niyang paak." Mipatigbabaw ang tingog sa pagtuo niya sa tawo. "Gilaksi niyang bayanan. Namatay ang kasag ug gigapos niyag kadaghan sa dala niyang lubid." Wala ko kapugngi ang pagkatawa. "Di siya yabag, Emin. May natan-aw siyang gamit sa kasag nga wala lang nimo hisabti. Balika, panid-i kon unsaon niya. Malingaw ka." Gibalik niya si Ingkoy ug mibalik ko sa banata kong gitagik. Di ni maayo. Makalangan ning bataa sa buhat. Wa koy buhat mahuman kon mao kini kanunay. Maayo kay nalingaw siyang nagkuyog-kuyog kang Ingkoy nga nangitag balayan sa tamala. Wala na mobuwag ang bata sa tawo. Nalimot ko kang Emin nga nalingaw sa akong buhat. "Hala— Noy Pablo…" Nagdagan si Emin nga makaabot sa tagikan. "Daghan siyag nakuhang kugita." Mikatawa ko. Nausab ra ang pagtuo niya sa tawo. "Di kugita, Emin. Tamala. Dagko ang kugita ug tua sa lawom. Ang tamala naa lang sa hunasan. Gamay pa sa tabugok kining tamala ug lami nga sud-an." Sukad niadto, kanunay ko na silang makita sa hunasan. Dili na mahimulag ang bata sa tawo. Nagkasuod ang duha ug nahimong managhigala. Gitudloan ni Ingkoy si Emin nga ang bata makamao molangoy. Ikuyog ni Ingkoy ang bata nga mangabyog. Dihang nagbuhat si Ingkoy og kitara nga bagol, naa si Emin, nag-apong nga mahuman niya ang kitara. Si Ingkoy ang tawo nga nagpakabata nga way kahasol sa pagtan-aw sa kinabuhi. Si Emin ang bata nga nagpakatawo sa iyang pagpangapkap nga mahisabtan ang mga butang nga gililong sa iyang kahimatngon. Sa tersero grado na si Emin, miabot ang gubat. Nagkabulagay nga nanghikling. Malaglagon ang gubat apan gipanalipdan sa langit ang binuhat nga may sugilanon nga ipanugid. Nalinaw ra. Apan dili na si Mr. Regis ang head teacher sa Bangtad. Sa lungsod na sa Emin magtungha. Apan matag karon ug unya, motunga lang si Emin sa Bangtad ug mangita kang Ingkoy. Nahuman ni Emin ang high school nga ang mga adlaw sa bakasyon sa Bangtad niya pahimuslan. Wala lang ni Emin hisabti nga ang tawo sa iyang kawad-on dili man modawat sa kuwarta nga hilom niyang itunol. Mao nga matag duaw niya, dili gyod siya malimot magdalag unsa na lang nga ikaabot niya sa tawo. Sa tan-aw ko, di lang ang duha managhigala. May nagdugtong kun unsa kining malignong balighot ning talagsaon nilang panagsuod sa kinabuhi. Usa ka adlaw, nakapamalikas ko nga natapigas nga milusad sa abohan nga ikalunod ang bugas nga dala ni Emin. "Nakapamalikas ka man, Manoy?" "Nausik ang bugas…" Mikatawa si Emin. "Kanay tan-aw mo. Way maanugon, Noy Pablo, ning kalibotan." "Kinsay nagsulti?" "Si Ingkoy." Mipahiyom si Emin nga mibatig garbo sa nakat-onan niya sa tawo. "‘Ang nahawani sa atong kamot dili atoa,’ matod ni Ingkoy, ‘kay iya sa uban.’" Human sa paniudto, nananghid siyang mangitara sa tulunggon nga bagol ni Ingkoy. Apan wala siya makalusad. Naungot siya sa pultahan. "Noy Pablo, kadali lang…" "Unsa kana, Emin?" "Tan-awa," niya nga mitudlo sa ubos. Tinuod way maanugon. Nakita ko nga gipanaghakot sa hulmigas ang bugas dinha sa yuta. "Abi nimo," ni Emin nga nakalantaw sa payag ni Ingkoy. "Nakapangutana baya ko ngano ang pag-usara." Nakatan-aw kong Emin. Wala namoy nangahas matandog ang sakit niyang kagahapon. Apan nia si Emin. Nahimo sa yano nga pagpangusisa. Unsay gikasulti sa tawo? "Gabii kadto. Hayag ang Buwan. Naminaw ko niyang naglaylay dinuyogan sa iyang kitara. Nahatalunong ko nga naghunahuna sa tawo. Ngano siyang ingon niana? Sa yano niyang panimuyo— sa yano niyang panan-aw sa kinabuhi, kini ba ang naabot niyang pagtuo nga kalipay? Katingalahan siyang pagka linalang kay wala ta man hisabti ang tinuod nga mga hinungdan. Apan ako nakapanghunahuna, kon sa laing bahin, siya ingon sa kadaghanan may damgo ug gugma nga mahimong adunahan; mahinagbo ko ba siya? mahimo ba ko niyang suod nga higala? hipunitan ko ba ning baybayon ang daghang maanindot nga tinagoan lang sa iyang kasingkasing? Usa siya ka tigmo mao nga nakapangutana ngano ang pag-usara? Nahilom siya. Nahilom ang kagabhion. Wala ko mahimutang sa kahimalingwa nga nakatandog og samad nga tinagoan. "‘Ang nasayod way gikasulti,’ matod ni Ingkoy. ‘Ikaw nga wala mangutana."" "Nalipay kong wala diay ikasilo ang pangusisa. "‘Ngano diay, Ingkoy’" "‘Pagbuot sa langit,’ ni Ingkoy nga mitan-aw sa Buwan, ‘nga ang babaye kong gihigugma gitaban sa higala sa gabii sa among kasal.’" "Mao kanay nahitabo," undayon ko sa gikasulti ni Emin. "Lisod katuohan nga mahimo ang pagluib sa usa ka higala. Apan kanay nahitabo, Emin." "Apan wa siyay kahimangod, Noy Pablo. Way kasilag…" "Bitaw. Wala niya ikasakit sa buot." "Hisabtan ko," matod ni Emin. "Di ta mapupho ang bugas sa yuta ug malung-ag. Pasagdang iya na lang sa hulmigas. Matod ni Ingkoy, unsay nahawani dili na imoha." "Tinuod kana," undayon ko. "Apan angay lang siyang magminyo ni kinsa mang Eba ning kalibotan. Ngano siyang magpabatang sa kamingawan sa lawod sa kinabuhi?" "Basig may kamandag ang tunok sa kahinug-o nga nakapatay sa kaikag sa tawo." "Angay lang kalimtan. Matigulang ang tawo. Maayong may anak nga makatan-aw niya sa luyahon niyang mga adlaw." "Mikatawa lang si Ingkoy nga nasultihan ko sa tawo nga way anak. Kapalaran na man niyang way anak nga kadulotan og kasubo sa adlaw sa iyang pagtaliwan." "Diay ba? Gikapu’ng na ni Ingkoy?" "Tinuod, Noy Pablo." "Tagibalangay ko si Ingkoy ug suod nga silingan." Gisultihan ko si Emin. "Apan daghan kag hisabtan sa kinabuhi sa tawo kay kanako. Wa ko tinuod hisabti kining panan-aw niya sa kinabuhi." "Nagsulti si Ingkoy nga miabot siyang nag-inusara ug mogikan nga way kauban. Dili ikasubo ang tawo nga motaliwan. Ang kamatayon kapalaran sa tanang linalang." Wa koy gikasulti. Nagkayamukat ang isip ko sa hulusayong panultihon sa tawo. Nianang adlaw nga mobiya na si Emin, gipangutana ko siya sa kurso niyang kuhaon. Lantip siyag salabotan. Nagtuo ko nga sayon niya ang kalamposan kon di man gani siya ang bituon sa kurso niyang kuhaon. "Gipangutana ko sad na, Noy Pablo, sa akong kaugalingon." "Wa ka pa diay makahukom? Ang kurso gitan-aw nga kalamposan alang sa tawhay nga panimuyo sa tawo." "Kon mao, wa pa koy natan-aw, Noy Pablo." "Wa mo pa diay hisabti mag-unsa ka sa imong kinabuhi?" "Usa kana ka pangutana, Noy Pablo." KADTOY kataposan namong panagkita. Nawala siya hangtod niadtong adlaw nga siya mipauli sa hinungdanong tawag sa panagkita. Apan nianang lima ka tuig nga siya nawala, nakadawat kog sulat. Nakatungha lang siyag duha ka tuig ug usa ka summer sa unsa kadtong kurso niya sa unibersidad. Miundang ug naglaroy-laroy. Nangomosta siyang Ingkoy. Ang adres sa sulat sa iyang iyaan sa kaulohan. Nagmaluyahon na si Ingkoy dihang hipalgan kong mantalaan nga si Emin may napatik nga sugilanon. Nalipay si Ingkoy nga gibasahan ko sa sugilanon. Ang sugilanon nanugid sa balangay sa Bangtad ug sa tawo nga dili niya mahikalimtan. Gisulatan ko si Emin sa adres sa iyang iyaan. Nadawat niya ang sulat apan kaping tuig sa iyang iyaan nga gitagoan nga ikahatag sa iyang pagduaw. Wala maglangan si Emin. Nakaabot siya sa Sugbo nga nag-ayroplano. Apan wala na niya ikasulti si Ingkoy. Namatay ang tawo nianang gabii nga siya naglupad pauli. Giluon ni Emin ang trophy sa midaog niyang sugilanon sa lungon ug namulong sa wala pa ang tawo ilubong: "Mga higala, unsay tan-aw ninyo sa tawo nga ilubong ta karon?" Gianinaw ni Emin ang mga tawo nga mihatod ni Ingkoy sa pahulayan niyang dayon. "Unsay inyong tan-aw sa tawo nga nag-inusara sa payag nga gama sa sulirap ug way bungbong? Ang tawo nga nagbilin lag lantay nga higdaanan ug tulo ka bato nga sug-angan nga matan-aw nga kamatuoran sa yano niyang panimuyo ning kalibotan? "Wa ko matapos ang kolehiyo. Daghang pangutana nga di makit-an sa basahon. Ang kolehiyo pag-usik-usik lang sa panahon. Ang tawo mangusisa sa kaugalingon. Ang pangutana dili kinsa ikaw kondili unsa ikaw. Ang kinabuhi may kataposan sa nakita ta sa tawo nga ilubong ta karon. Lumalabay lamang ang tawo ning yuta. Kamatuoran kini si Ingkoy nga ilubong ta karon. Sa akong paglatagaw ning yuta, hisabtan ko ra nga ang tawo nangita lang sa tinuod nga kalipay. Oo, sa tinuod nga kalipay. Apan unsa man kana? "Unsa kining tinuod nga kalipay? Ang salapi ba nga nahipos sa banko; ang kabtangan, katigayonan, mahalong mga kotse, mansiyon kun palasyo nga ikapasigarbo? Kon mao man gani, pakyas kining tawo nga ilubong ta karon. Walay nahot si Ingkoy. Walay asawa, walay iring, walay iro. Naay lantay nga higdaanan sa lapoy nga lawas nga makapahulay, naay tulo ka batong sug-angan nga maluto ang makit-an sa hunasan ug bagol niyang kitara nga magakos sa kalaay sa pag-usara. Butang ba kanang ikapasigarbo? "Gikawat ang iyang kalipay sa gabii sa iyang kasal. Nahimangod ba si Ingkoy? Nasilag? Nanghimaraot sa mga maluibon? Wala. Way kasilag ug pagdumot ang tawo. ‘Ang gugma,’ matod ni Ingkoy, ‘usa ka gasa. Dili ikasakit kon bakwion ang hukom sa langit.’ Nakita ko siya sa kahabog sa panganod. Siya ang basahon nga wala ko hipalgi sa tulunghaan. Ang mutya sa pagbati nga gitago sa kasingkasing, ang sugilanon sa kinabuhi nga napunitan sa bata sa bunbon sa panahon sa linga niyang panuigon…" Nagtubod ang luha ko nga naminaw kang Emin. Wa ko magdahom nga usa diay ka dakong tawo si Ingkoy. Walay mata nga wa mag-umog sa mga luha. Nakita ni Emin nga nanghilak ang mga tawo nga naminaw niya. Hisabtan ko nga wala si Emin mahimuot. Nahunong siyang nagsulti ug mianinaw sa mga tawo. Nahinumdom tingali sa gikasulti ni Ingkoy kaniya. Unya— hidunggan ko siyang mihangyo nga patalinghogan. "Si Ingkoy nagsulti dili kasub-an ang tawong motaliwan. Ang kamatayon kapalaran sa tanang linalang. Siya miabot nga nag-inusara ning kalibotan ug mogikan nga way kauban. Mao nga dili ta siya pabawnan sa atong mga luha. Mahinugon ug mobati tag kawili apan dili hilakan kining iyang pagtaliwan. Mibiya siya apan dili mahanaw sa atong panumdoman. Unta si Ingkoy ang malantaw tang kahayag dili lang sa tawhanong hagit nga mabuhi kondili sa gibugtaw tang kalipay ning kinabuhi." WALA ko na igkita si Emin. Nahanaw siya ug wala nay balita. Sama lang sa gapnod nga gidagsa sa lapyahan sa Bangtad nga gikuha pagbalik sa taobon. Apan kon hain man siya karon ipadpad sa panahon, nagtuo ko, nga si Ingkoy usa ka mutya niyang hipalgan nga gitipigan nga handomanan sa iyang kinabuhi. (KATAPOSAN)