Thursday, August 6, 2009

Lamdag

Sugilanon ni Miguel Canubida Obial, Sr.
Pitalo, San Fernando, Cebu

(Kining maong sugilanon mananaog sa Ikatulong Ganti sa Lunsayng Bisaya Tigi sa Sinulatay 2008. Mga maghuhukom: Bisaya Associate Editor Edgar S. Godin, Bisaya Staff Eleazar T. Acampado ug Bathalad-Mindanao Hall-of-Famer Marcelo A. Geocallo.)

Ug nagbagat ang ilang mga dalan sa managlahing tumong sa kinabuhi. Kini ba ang sangpotanan sa ilang panagsuod?

ROSALDOOO…! Rosaldooo! Rosaldooo!” Naglanog-lanog ang tingog ni Tarcila nga nagtawag sa iyang anak ning mao pay pagbanagbanag nga kabuntagon. May pipila na gani ron ka mga buntag nga ang mga silingan matugaw, ang kutob sa maabtan sa iyang tingog nga magsuot-suot sa kalugotan ug kawalogan hangtod sa abtang kabakildan. Unya sundan kini sa bakho ug danguyngoy sa iyang kahingawa nga mag-atubang sa bukid niadtong halayo nang kalasangan.

Huyoon siya sa duha niya ka anak. Puypoyon usab sa iyang bana ang gibati niyang kaguol nga magkanayon: “Wa na tay mahimo pa, Tarcila. Tua na siya. Dili na niya madungog pa ang imong tawag ug danguyngoy. Gani, sa dinhi pa siya, wa man niya paminawa ang atong kahingawa ning iyang gibuhat.”

SA sinugdanan, ang mga silingan natingala sa kanunayng pagtawag ni Tarcila sa kamagwangan niyang anak. Nakaingon gani sila sa hilom: “Madungog ba kaha ni Rosaldo nga tua man kini sa Sugbo, nagtungha? Pagkalayo niadtong dapita, lalim moy labangog lawod?” Apan kining tanan igo lang mibanda-banda sa su’d sa ilang kaisipan.
Usa ka gabii sa wa pa sila masayod sa hinungdan.

“Nay! Nay!” sangpit nga mibuak sa kahilom niadtong higayona apan sa tingog nga nag-ugom og panagana.
Mitimbakuwas dayon ang inahan nga nakasinati sa maong tingog. Gipukaw dayon niya ang naghagok niyang bana nga hapo kaayo sa buhat sa uma. Napugwat kini sa kakusog sa iyang paggabling gumikan lagi sa iyang kahimalingka sa wa damhang pag-uli sa ilang anak kay dili pa man god oras sa ting-uli niini. Layo pa man ang tingtak-op sa saring.

“Ngano?” suna sa bana nga nagkulismaot ang dagway. Mitakilid. Unya mibangon og gikipat ang mga mata.

“Naa man god si Rosaldo! Naa, ay, nagsangpit!”

“Unsa…?”

“Abli, Nay! Tay!” dugang sangpit niini pagkadungog og kasikas didto sa taas.

“Uy, nganong nauli man ni rong tawha? Ug niini pang taknaa sa kagabhion! Dili pa man ron ang iyang ting-uli!” yagubyob ni Lorenzo nga mitindog ug mipadu’ng sa ganghaan samtang si Tarcila midalig dagkot sa lamparilya dayong sunod sa bana nga nagdala na sa suga.

“Uyyy!” Nakurat ang mga hamtong ug nasiga ang mga mata sa nabantang sa ilang panan-aw pagkabukas na sa ganghaan. Lahi na ang bayhon ni Rosaldo sa naandan nilang makita. May mga kauban pa kini ug armado sila sa hinagibang tag-as og kalibre. Daw gikan o kaha padu’ng sa panggubatan.

“Unsa kini, Rosaldo? Unsay buot ipasabot niini?” sanusano nga sugat-panukot sa amahan nga nabag-ohan sa iyang nakita.

Apan wa kini motubag. Hinuon, mitanyag kinig lingkoranan sa iyang mga kauban nga minunot niya pagsaka sa taas. Gitanyagan niadtong hataas nga bangko nga miubay sa hatayng tamboanan sa pantawan.

Lapoy ang ilang mga dagway sa tan-aw sa magtiayon. Ila usab nga nalantawan didto sa silong nga may mga kauban pa si Rosaldo nga nanagpas-an og pusil nga nadan-agan sa unawop nga hayag sa sumasawop ug himatayong Buwan. Ingon sa mabinantayon sa ilang mga lihok. Mainampingon nga naniid sa palibot. Mipahipi sila sa dapit nga nalandongan sa punoan sa kahoy ug sa lubi atubang sa dakong da’n sa trak sa laging.

Giagbayan ni Rosaldo ang iyang amahan ug misu’d sila sa hawanan. Gipahimutang ni Tarcila ang suga diha sa salog atubangan sa mga dumuduong nga kauban sa ilang anak. Apan usa kanila ang mipawong niini: “Pagngon ta lang ning suga aron di mabantang ang bati tang dagway.”

Natangkaan ni Tarcila, pagsu’d niya, ang gitubag ni Rosaldo sa pangutana sa iyang amahan kaganina. Gipadayag niini ang hinungdan sa iyang pagtungas sa bukid kuyog sa mga tawo nga wa mahimuot sa kagamhanan. Maayong pagkahan-ay ni Rosaldo ang mga katarongan ngadto sa amahan aron siya hisabtan. Apan:

“Ngano god intawong nag-apil-apil ka nianang kalihokana, Undo?” daling sagbat ni Tarcila nga ang galamhan gilumloman sa kabalaka, gibikogan sa iyang gibati.

“Mao ba kanay imong naani sa pagtungha mo, Rosaldo? Ang pagsupil sa atong kagamhanan?” dason ni Lorenzo sa gipamu’ng sa iyang asawa sa panuni nga ingon sa nagmahay sa ilang pagpatungha kang Rosaldo. “Ambot ba kanimong bataa ka! Nganong naingon ka man niana? Unsa may nasu’d sa imong u? Imo mang gibutang sa dakong kompromiso ang atong kinabuhi,” sa amahan pang nalambod sa kahingawa. “Ang kamalinawon sa atong pagpuyo, bisan kabos kita, imong gitugaw. Nalimtan mo nga hangtod kami masugamak niining imong kalaki.”

“Tay,” sakgaw sa anak, “wa ko mouli aron lantugian ta kining bahina. Ania ko aron lang pagpahibalo kaninyo nga wa na ko didto sa Dakbayan sa Sugbo. Ania na ako sa atong kabukiran, nakigbisog alang kanatong mga kabos nga linupigan sa kukhang namunoan. Tikas didto, kurakot diri.”

“Pastilan ka, Rosaldo! Wa na ba sa imong kaisipan ang nahitabo sa banay ni Talyo-Guarda?” ugkat ni Lorenzo sa kanhing hitabo sa ilang silingan. “Di ba nga tungod lang sa igsoong babaye niini nga mitipon nila, giingong amasona, naangin gyod ang duha ka gagmayng anak nilang Talyo ug Guarda?”

“Dong Rosaldo,” tikdol sa inahan, “abi nimo, si Rezmundo, ang suod mong ig-agaw nga hapit na lang gani di mo magbulag, mogradwar na rong tuiga sa PMA.”

“O, bitaw, Nay,” undayon ni Rosaldo. “Apan unsaon man, managlagi na man ang tumong ug baroganan sa tagsa-tagsa namo ka kinabuhi. Iampo lang, Nay, nga unta dili magsugat ang among dalan sa umaabot.”

Nahaduko ang inahan sa nabati gikan sa anak. Nabuhian niya ang halawom nga panghupaw.

“Nalimot ka ba, Rosaldo, sa dula mong ahedres,” pahinumdom sa amahan sa kinaham nga dula ni Rosaldo matag hapon kanhi; magdula sila si Mr. Hamines, ang pangulong magtutudlo sa elementarya ning ilang balangay, “nga niini karong higayona, ning inyong gibuhat, kamo ang mga piyon nga mosagubang sa kalisdanan ug kakulian hangtod na gani ngadto sa kamatayon? Hunahunaa kini pag-ayo, Rosaldo.”

Bisag unsa na lay ilang gihuyo kang Rosaldo aron lang gayod pagpuypoy sa buot niini. Apan wa gyod mada’ sa ilang haylo. Di na mabangbang ang hukom niini. Maoy pagaingnon: maliso pay buko sa kawayan.

Wa nay laing nahimo ang mga ginikanan kondili ang paghangad sa Kahitas-an nga unta may tugahala nga mahitabo sa umaabot pa nga mga adlaw.

Sukad niadto, matag buntag sayo, sa matag pagpamukaw sa mga sunoy sa kasilinganan, mosunod usab niini ang tingog ni Tarcila— maglanog-lanog hangtod asa kutob kini maabot. Nagtawag sa iyang anak. Nagsangpit sa ngalan niini. Unya pagasundan sa bakho ug danguyngoy nga nagsipit sa kahingawa ug pagmahay kay ang ilang mga paningkamot ug pangandoy alang sa ugma ni Rosaldo ug sa mga manghod niini, managsamang nakawang. Unta, mao ra kini ang ikabiling bugtong bahandi taliwa sa ilang kakabos. Kabilin nga dili matikas ni maagaw ni bisan kinsa. Apan kining tanan nahulog sa huyunghuyong sa kakawangan. Ug nahimo na lang dagaw kun salimuang sa nagkahanap nga mga damgo.

Milabay ang daghang mga tingtugnaw ug mga ting-init. Wa na gyod magpatim-aw si Rosaldo. Wa na sila makabalita bahin kaniya ug unsa nay gidangatan. Apan may mga gabiing adunay himatikdan ang magtiayon sa palibot sa ilang balay. Mabati nila ang mga kasikas nga nagtali ug kahadlok; nagkahulogan og kamatayon niining hilit nga bahin sa ilang balangay Kamansilis, sakop ning lungsod sa San Victor.

Sa kabalisa, mohinok silag padaus-os sa silong agi sa gawang sa salog sa ilang kosina uban sa duha nila ka anak, mga manghod ni Rosaldo— ang lalaki ulitawhay na ug babaye dalagitahay na. Sa silong, sulod sa pensa nga gisapawan og amakan, manghapa sila sa yuta nga hinanigan og amakan ug banig hangtod makatulog nga maghabol sa kakulba ug mag-unlan sa kabalaka kay nahadlok sila nga mahisama sa nahiagoman sa uban nga may kabanayng suhi sa kagamhanan.

Adlaw, bulan ug mga tuig ang nangaipo sa pungango sa panahon. Daghan nang mga panghitabo ang nadungog ni Lorenzo ug Tarcila nga gisibya sa kahanginan. Ug usab, gidawat-dawat sa baba sa mga mulupyo ning ilang dapit ug sa kasilinganan niini.

Kon sa gibalitang hitabo may modangat gani nga dili maayo sa kasundalohan sa kagamhanan, maghaling kinig kabalaka sa ilang balatian. Dili sila mahimutang. Ang kahadlok maghari sa ilang galamhan. Inig-abot sa kagabhion, kadtong kabalaka ug kahadlok motukoy kanila ug mahidangat sila sa payag taliwa sa kalibonan nga halayo sa dalan ilabi na gayod kon may balitang magpatrolya ang mga militari sa ilang dapit.

Nakita ni Lorenzo, sa pagpanglabay sa mga adlaw, ang dakong kausaban sa bayhon sa iyang asawa. Mihugo kini pag-ayo. Dali rang makugangan bisan sa diyotay lang kasikas nga mabati mugna sa kagabhion. Giingnan niya kini nga dili itanom sa buot ang gibuhat ni Rosaldo. Isipon lang nga tua kini sa Sugbo, nagtungha.

IKAUPAT ang takna sa kahaponon. Ang kamingaw gitugaw lang sa taghoy sa kalanggaman ug sa dinagpi sa mga dahon nga nasapdahan sa haponong huyuhoy.

Maayo na ang pagkahimutang ni Ka Aldo ug mga kauban sa matag dapit nga ilang gihiplian. Bantang kaayo ang unsa mang moagi sa karsada ubos sa ilang nahimutangan, magikan man sa tuo kun sa wala. Tataw gyod kaayo.

Ang bahan ni Ka Aldo ang gitahasan ni Komander Bangkikison pagbanhig sa mga sundalong nagpahigayon og pasinati sa napiling mga CAFGU sa balangay Lumboyan nga sakop sa usa ka lungsod sa habagatang lalawigan sa Mindanao.

Kasaligan si Ka Aldo ning maong gimbuhaton. Anad na siya niini. Dili na siya bakikaw. Gani, wa pa siya masipyat, sukad, sa gihimo nilang mga pagpamanhig. Maong misalig gyod kaniya ang ilang komander.

Karon, ania sila sa sityo Mapit-os ning balangay sa Lumboyan. Nagpaabot sa higayon aron sa makausa pa tumanon na usab ang laing tahas nga gisangon kanila sa ilang kawsa.

Ang dinagaang nga kabilin sa milabay nga kaudtohon gihulipan na sa bugnawng huros sa naglimbo nga hutuhot. Wa na kadtong kaalingiing. Apan bisan pa sa maong kahimtang, ang singot ni Ka Aldo kusog nga nagtubod, nagtabisay sa iyang agtang hangtod nga natumog ang iyang kalawasan. Natumog sad gani ang iyang kamisadentro ug maong.

May kalahian ang iyang gibati karon kay sa nangaging mga higayon sa ilang pagpamanhig. Wa siya kasabot karon kon naunsa kini. Dili man sa kalisang kay wa man niya kini batia. Lig-on ang iyang buot sa ila karong pagabuhaton. Lamang, lawom ang binutok-butok sa iyang dughan. Naghiwasa ug may kahigwaos ang iyang kahiladman. Apan nganong gihamok siya sa ingon? Unsang hinungdan? Daghang ngano ug unsa nga nanumaw sa iyang kaisipan. Duro sab ang iyang singot.

Nahalingi siya. Nakadungog siyag dinaguok sa sakyanan. Iyang gilantaw ang gigikanan niini. Milingi-lingi siya sa wala ug sa tuo. Unya, ngadto sa iyang mga sinaligan nga naghulat sa iyang mando alang sa laing hugna sa bugno sa pakigbisog sa kamatayon ug kinabuhi tungod sa ilang kawsa.

Hinay ang aginod sa dyip-pasaheroan nga nagtungas. Nagsangkiig sa daghang sakay. Ang mga sundalo nangapyot gani sa likoran samtang ang uban kanila nanungtong sa atop. May naglingkod usab sa walang kilid sa drayber. Ang mga sibilyan sa su’d saba nga naghisgot bahin sa napiling mga CAFGU nga kuno ang uban kanila mga malditohong pagka tawo. Apan ang ubang pasahero nagmahilomon lang. May kahingawang gibati tungod sa kasakay nilang mga military.

Paghimuntog gayod sa sakyanan sa bubungatod, mibulhot dayon ang mga sumbohan sa hinagibang mobuto. Nanglupad nga naghadyong ang nagbagang mga udyong sa kamatayon. Ang kaalingisig sa pinaka-paka sa hinagiban milukop sa dapit. Napunting dayon ang drayber. Nadusmo ang sakyanan nga nawad-ag kinabuhi.

May mibalos unta sa mga sundalo nga nakalitan apan ulahi na. Nanglayat na lang ang uban paingon sa ubos nga mikalinding ngadto sa sapa. May nangakabsan gayod sa palad. Pipila ka sibilyan usab ang nangakalas lakip ang duha ka bata.

Taudtaod, milurang ang unos nga mihakop sa palibot. Unya, mga gutlo ang nanglabay Mingaw ug tigmi ang hinagtik sa mga gutling. Unya ang kahilom gisiak sa inutnga sa mga angol.

Miangat na ang kilumkilom. Nanglusad ang bahan ni Ka Aldo. Gipangwaling nilag tagsa-tagsa ang mga sundalong nangligdas sa yuta. Gisuta ang matag usa kanila. Nataga ang pagtagad ni Ka Aldo sa usa ka sundalo nga nag-ubo sa pronset, sa walang kiliran sa drayber.

Migimok ang bukton niini. Misikway sa iyang kamot ug mikawhat sa hinagiban nga nalagpot dili halayo kaniya. Masipang buto ang milanog. Milit-ad ang sundalo ug natakilid kini pagkaigo sa bukubuko.

Giduol kini ni Ka Aldo. Bisan unawop na ang kahayag sa kilumkilom iya pang nabasa ang ngalan nga napatik sa dughan sa uniporme niini: 1Lt Garpaso RR

Dali niya kining giwaling. Gipahiran sa iyang palad ang nawong niining nagkadugo. Nasiga ang iyang mga mata. Ang panagway niini dili bag-o sa iyang panan-aw. Mibalik siya sa pagsud-ong niini kay dili siya buot motuo sa iyang nakita. Apan ang kamatuoran dili na matuis.

Milingiw siya. Dili siya makasugakod pagsud-ong sa nagkadugong dagway sa tawo. Mikurog ang iyang galamhan. Nawad-an siya sa umoy. Nalusno ang iyang balatian sa kahiubos sa iyang nabuhat. Sama sa mihunong pag-irog ang mga takna.

Unya, naunlod siya sa halawom nga pamalandong. Mipanaw ang iyang hunahuna balik sa kanhing panahon. Ug tagsa-tagsang nahagpat sa iyang panumdoman ang mga sugilanon sa ilang kabatan-on.

TUGOB sa kangaya ang ilang panaghugoy. Talidhay didto, katawa diri. Nag-uban silang kab-oton ang gitinguhang tingusbawan. Mga kabos sila. Mag-agaw sila, igtagsa. Igsoon sa iyang amahan ang inahan niini. Apan labaw sa managsoon ang ilang pag-inilhanay. Way panagbingkil nga nahitabo tali kanilang duha. Gani, mag-iliw man ang adlaw kon dili sila magkakuyog.

Ilang gipaningkamotan nga puhagon ang kakabos nga nagtabog sa kinabuhi sa ilang mga ginikanan nga ilang nasinati sukad pa sa pagkatimaan nilag buot. Kay pangandoy nila nga unta mogintang sila gikan sa kawad-on ngadto sa bisan gamay lang nga kaharuhay.

Misilib usab sa iyang kaisipan ang pagpamakiro nila matag buntag nga samtang magtungtong sa bukubuko sa kabaw, magkalingaw usab silag kaskas sa kitarang bagol nga maghuni niadtong bukidnong saluma, sa ilang pagpanirador sa lasang sa Kamaysan, pagpanagpog mga sa’g sa alimukon ug pagpangapu’t niini. Ang ilang makuha ilingaw nila ngadto sa ilang mga kabata— Proserpina ug Matilda— diin sa ilang pagtunol ngadto kanila, manghugyaw dayog pangatawa ang sipat nilang mga kabata. Ug niadtong hitabo nga dili gayod niya mahikalimtan sa tibuok niyang kinabuhi— ang pagpangaligo nila sa busay sa Kamaysan nga matod pa sa sinultihan sa tigulang nilang silingan, si Tata Ulyong, hapit unta maestonses ang iyang kinabuhi.

Salamat na lang nga way kalisang si Rezmundo nga misuong sa kakuyaw sa kamatayon. Kon dili pa tungod niini, mahisama unta siya sa lain nilang kabata nga si Tenorio nga karon atua na sa laing kalibotan.

Karon, unsay iyang nahimo bugti sa nabuhat niini nganha kaniya? Daghang pangutana nga mibanda-banda sa sidsid sa iyang alimpatakan. Mga sukot nga wa siyay ikatubag. Hinuon, iyang nabatyagan nga daw dinhay hait nga tudlo nga nagtulisok kaniya. Wa na siyay mahimo pa.

May mga luha nga nanailos sa iyang aping. Nagpaminti siya. Nanghugot ang iyang apapangig. Dungan niini, nanghugot usab ang iyang kamot nga naghawid sa hinagiban. Ug hinurot ang tanang kusog, gibalibag niya kini ngadto sa kinaubsan. Nahinulong ang iyang mga kauban nga nagtan-aw sa iyang gibuhat.

“Unsa man diay kining hitaboa?” pangutana nanuagsik sa usag usa.

Unya giwaling nila, ang ilang panan-aw, ngadto sa tawong nagligdas dili halayo sa gibagoran ni Ka Aldo. Ang ilang mga tinan-awan naghulat og tubag. Apan inay tubag ang ilang mabati, laing sukot hinuon ang milanog sa ilang kaisipan.

“Kinsa man diay kini sa kinabuhi ni Ka Aldo?”

Mihangad si Ka Aldo sa Kahitas-an. Misugat sa gigabonan niyang panan-aw ang nagdagtom nga kawanangan. Migitib sa iyang balatian ang salingsing sa kamingaw, sa kagahapon nga nagpahanap sa panumdoman sa tawo.

Sa hinay nga mga lakang, gibikang niya ang iyang mga tiil. Milakang ug milakang. Pagkamatikod sa mga kauban ni Ka Aldo nga lunod-patayng makig-uban kaniya, misunod usab. Kay kon asa si Ka Aldo, atua usab sila.
(KATAPOSAN)

No comments:

Post a Comment